ویژگی‌های فقر در ایران

نسیم‌آنلاین؛ جعفر صارمی: مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش «وضعیت فقر و ویژگی‌های فقر در دهه گذشته» به بحث ویژگی‌های جمعیت فقیر ایران پرداخته است. بر اساس این گزارش داشتن شغل رسمی و تحصیلات در دهه گذشته بهترین راهکار برای خروج فقر بوده است. 

داشتن شغل برای خارج شدن از فقر کافی نیست

اولین ویژگی مورد بررسی در این گزارش وضعیت شغلی سرپرست خانوار‌ها است. انتظار بر این است که افراد زمانی که شاغل می‌شوند از حالت فقر خارج  گردند و شغل تفاوت جدی بین فقیر و غیر فقیر ایجاد کند. در ایران با افزایش تورم و رکود این ویژگی کمرنگ‌تر شده از جمله دلایل آن می‌تواند عدم همراهی دستمزد کارگران با تورم باشد.  

نمودار بالا وضعیت اشتغال سرپرست خانوارها را به تفکیک فقرا و غیرفقرا نشان داده است. همان طور که مشاهده می‌شود در سال‌هایی که فقر کمتر بوده، داشتن شغل تا حد زیادی سبب می‌شد تا افراد جزو فقرا محسوب نشوند اما با افزایش نرخ فقر از سال 1397 اختلاف خانوار‌های دارای سرپرست شاغل فقیر و غیر فقیر کمتر شده است. در سال‌های 1400 حدود 60 درصد خانوار‌های فقیر و حدود 61 درصد خانوار‌های غیر فقیر سرپرست شاغل داشته‌اند. این بدان معنا است که با بدتر شدن شرایط اقتصادی، درآمد حاصل از شغل دیگر برای خارج شدن فقرا از فقر کافی نیست.

شغل رسمی راهی برای خروج از فقر

یکی دیگر از ویژگی‌هایی که می‌تواند در بحث فقر و اثر‌گذاری بر آن بررسی شود، بیمه بودن و یا داشتن شغل رسمی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد هر چند که شاغل بودن باعث تمایز جدی بین فقرا و غیر فقرا نشده است اما داشتن بیمه و یا شغل رسمی تفاوت جدی بین فقرا و غیر فقرا ایجاد کرده است.

در سال 1400، 37 درصد سرپرست خانواده‌های غیر فقیر دارای شغل رسمی هستند. این در حالی است که این عدد برای خانواده‌های فقیر تنها 16.5 درصد است. به نظر می‌رسد داشتن شغل رسمی تا حد قابل قبولی می‌تواند راهی برای خروج از فقر باشد.

این تفاوت در نقاط روستایی بیشتر است. همانطور که در نمودار زیر مشخص است خانوار‌هایی که با وجود داشتن شغل رسمی در بین فقرا تقسیم بندی می‌شوند بسیار اندک است و از نظر آماری زیر 5 درصد محسوب می‌شوند. این درحالی است که در مناطق شهری، حدود 20 درصد از سرپرست خانوار‌های دارای شغل رسمی جزو افراد فقیر محسوب می‌شوند.

در مجموع در بحث وضعیت شغلی سرپرست‌خانوار‌ها می‌توان بیان کرد که در دهه 1390 داشتن شغل به تنهایی نمی‌تواند باعث خروج از فقر بشود. همچنین داشتن شغل رسمی، بیمه و پرداختن به شغل‌های غیر ساده احتمالا توانسته اثر قابل توجهی در بیرون رفتن از فقر در این دهه داشته باشد.

تحصیلات راهگشای مناسب برای خروج از فقر

انتظار ما بر این است که صرف داشتن تحصیلات موقعیت شغلی بهتری برای افراد بوجود بیاورد و این مسئله سبب خروج افراد از فقر گردد. این موضوع را تحلیل داده‌های مربوط به دهه 1390 نیز تایید می‌کند. نرخ باسوادی در کشور به شکل کلی افزایش پیدا کرده است. در سال 1385 نرخ باسوادی در بین فقرا 53 درصد بود که این نرخ در سال 1400 به حدود 72 درصد رسیده است. همچنین در سال 1385 نرخ با سوادی در غیر فقرا 77 درصد بوده که در سال 1400 به 87 درصد رسیده است.

با وجود رشد با سوادی در بین خانواده‌های فقیر و غیر فقیر اما همچنان تقاوت نرخ باسوادی خانواده‌های فقیر و غیر فقیر محسوس است. این تفاوت در بین مناطق روستایی و شهری بیشتر نیز می‌شود. این اختلاف می‌تواند بر میزان فقر موثر باشد چرا که سواد سبب راه یافتن افراد به مشاغل بهتر و با بهره‌وری بیشتری شود.

بر طبق آمار میزان سال‌های تحصیل در طی سال‌های اخیر چه در خانوار‌های فقیر و چه غیر فقیر افزایش داشته است. البته به طور متوسط سرپرست خانوارهای فقیر سه سال کمتر از سرپرست خانوار‌های غیر فقیر تحصیل می‌کنند. بنابراین به شکل کلی به نظر می‌رسد تحصیلات می‌تواند راهگشای مناسبی برای خروج از فقر به خصوص در مناطق روستایی باشد.

در این گزارش همچنین بیان می‌شود در نقاط شهری دیگر اختلافی بین زنان سرپرست خانوار فقیر و غیر فقیر مشاهده نمی‌شود. این در حالی است که در گذشته زنان سرپرست خانوار فقیر بیشتر از غیر فقیر بودند. این می‌تواند ناشی از توانمند شدن زنان و استقلال مالی آن‌ها باشد. اما بین زنان سرپرست خانوار فقیر و غیر فقیر در مناطق روستایی همچنان تفاوت معنا داری وجود دارد.

تجویز‌های سیاستی برای خروج از فقر

مرکز پژوهش‌های مجلس برای برون رفت از فقر با توجه به ویژگی‌های فقرا که بخشی از آن‌ها در بالا ذکر شد سیاست‌های زیر را تجویز می‌کند :
«1- پوشش بیمه فراگیر
2- توانمند سازی و آموزش مهارت‌های شغلی
3- تداوم برنامه‌های سوادآموزی
4- حمایت‌های مرتبط با دوران سالمندی
5- توانمندسازی زنان و تسهیلات اشتغال زنان
6- پوشش بخشی از هزینه‌های کودکان
7- حمایت از مستأجران»