صادرات فرش ایرانی چگونه صفر شد؟

صنعت فرش ایران یکی از محل‌های درآمد ارزی غیرنفتی برای کشور بود که در حال حاضر با رکود خود وضعیت معیشتی میلیون‌ها فعال این صنعت را تهدید کرده است به طوری که دیگر فرش‌های ایرانی بازار‌های جهانی را یکی پس از دیگری از دست داده‌اند. از این رو جام‌جم به این موضوع پرداخته که چرا بازار صادراتی فرش از دست رفت و چگونه می‌توان آن‌ها را احیا کرد. به همین دلیل گزارشی تهیه کرده که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

وقتی بانک مرکزی مانع صادرات می‌شود

یکی از اصلی‌ترین مشکلات صادرکنندگان فرش دستباف به مصوبه تعهد ارزی بانک مرکزی در سال ۹۷ بازمی‌گردد، به طوری که آن‌ها مجبور بودند طی دوره دوماهه ارز حاصل از صادرات خود را به کشور برگردانند، به همین دلیل بیشتر صادرکنندگان انگیزه‌ای برای صادرات نداشتند. این در حالی بود که بخش عظیمی از داد و ستد‌های صنعت فرش در جهان به صورت نقد صورت نمی‌گرفت، به همین دلیل عمده صادرکنندگان نمی‌توانستند در زمان‌بندی مدنظر بانک مرکزی ارز حاصل از صادرات را به کشور بازگردانند.

صادرکنندگان فرش با مشکلاتی مانند دادگاه و پاسخگویی به چندین مرجع ذی صلاح مواجه بودند به همین دلیل با طرح مستمر این مشکل توسط صادرکنندگان در جلسات مختلف، رزم حسینی وزیر صمت دستور داد مهلت رفع تعهدات ارزی برای صادرکنندگان فرش به یک سال تغییر کند.

درد دست و ضعیف‌شدن چشم، تا کمردرد و آرتروز از جمله بیماری‌های قالیبافان است، اما دولت نسبت به تعهدات خود درباره بیمه آن‌ها کوتاهی کرده است. از طرف دیگر فرش‌های تولیدی بسیاری از قالیبافان به صورت ارزان توسط دلالان خریداری شده و کسی بر این امر نظارتی ندارد.

سهم ایران از بازار جهانی فرش

بازار جهانی فرش دستباف یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان دلار برآورد می‌شود و هشت کشور ایران، نپال، هند، پاکستان، ترکیه، چین، مصر و افغانستان در دو حوزه تولید و صادرات فعال هستند. طبق آخرین آمار‌های جهانی فرش دستباف جهان صادرات یک میلیارد و ۴۵۹ میلیون دلاری به خود دیده، اما از زمان شیوع ویروس کرونا در این آمار طی دو سال اخیر با کاهش شدیدی روبه‌رو بوده است.

با این حال ایران سهمی ۷.۹ درصدی در بازار جهانی صادرات فرش دستباف دارد که در مقایسه با هندی‌ها و چینی‌ها که به ترتیب با ۳۱.۷ و ۱۸.۲ درصد سهم در بازار جهانی دارند، در رتبه سوم جهان است.

فعالان صنعت فرش دستباف

در حال حاضر و طبق آخرین آمار‌ها دو میلیون نفر در حوزه فرش دستباف شاغل هستند که ۶۰ درصد آن‌ها به صورت مستمر، ۳۱ درصد آن‌ها به صورت فصلی و غیرمستمر و ۹ درصد آن‌ها در مشاغل جانبی این صنعت مشغول به کار هستند. همچنین تا پایان سال گذشته بیش از ۱۰ هزار واحد تولید فرش دستباف در کشور فعال بوده و تعداد بیمه‌شدگان این صنعت به ۲۶۱ هزار نفر رسیده است که انتظار می‌رود طبق قوانین شاهد رشد ۲۰ درصدی بیمه‌شدگان باشیم.

میزان تولید و میزان صادرات فرش

آخرین آمار‌های صادراتی فرش دستباف ایرانی مربوط به ۹ ماهه سال گذشته است که بر پایه اطلاعات گمرک، نزدیک به دو میلیون و ۷۶۴ هزار و ۹۰۰ تن فرش به ارزش ۵۲ میلیون و ۴۰۰ هزار دلار به دیگر کشور‌ها صادر شده که این آمار نشان‌دهنده آن است که صادرات فرش ایران در سال گذشته نسبت به سال ۹۸ به لحاظ وزنی رشدی ۱۶.۴ درصدی و به لحاظ ارزشی افتی ۴.۹ درصدی را به خود دیده است.

 

در زمان برجام، صادرات فرش دستباف در سال ۹۶ به ۴۲۶ میلیون دلار رسید، اما به دلیل تشدید تحریم‌ها میزان صادرات در سال ۹۷ به ۲۳۸ میلیون دلار و در سال ۹۸ به ۷۹ میلیون دلار رسیده بود. از سوی دیگر آمار‌های جهانی پنجساله صادرات فرش دستباف (از ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹) نشان می‌دهد صادرات ایران با کاهش ۲۰۰ میلیون دلاری روبه‌رو بوده است؛ بنابراین صادرات فرش دستباف ایران در شرایط نامساعدی به سر می‌برد و تقریبا به صفر رسیده است به طوری که کارشناسان این صنعت سال گذشته را ضعیف‌ترین سال صادراتی در طول ۵۰ سال گذشته می‌دانند. در حال حاضر ارزش صادرات فرش دستباف ایران ۵۲ میلیون دلار برآورد شده است.

توجه به کشور‌های همسایه

آمریکا اولین مقصد فرش‌های ایرانی بود، اما با بازگشت تحریم‌ها صادرات فرش ایران به این کشور ممنوع شد و این ممنوعیت، ۲۵ درصد ظرفیت بازار صادرات فرش کشورمان را گرفت. چین، فرانسه، روسیه، امارات، آلمان، ژاپن، انگلیس، لبنان و ایتالیا دیگر بازار‌های صادراتی فرش دستباف ایرانی بودند، اما طی سالیان اخیر و بر طبق آمار از میزان صادرات فرش دستباف ایران به کشور‌های اروپایی با افت محسوسی همراه بود و در مقابل، صادرات به برخی کشور‌های همسایه از افزایش قابل توجهی برخوردار بوده است.

راه‌های افزایش صادرات فرش دستباف

به دست‌آوردن یک بازار صادراتی کار بسیار مشکلی است و این کار برای کشوری مانند ایران مشکل‌تر شده، به این دلیل که طی سال‌های گذشته کشور‌های دیگر مقاصد صادراتی ایران را تصاحب کردند. وزارتخانه‌های صمت، خارجه، تعاون، کار و رفاه اجتماعی، گردشگری و صنایع دستی می‌توانند نقش به سزایی در احیای صنعت فرش ایران داشته باشند.

خواسته صنعت فرش از دولت سیزدهم

محمد علی زرینه‌کفش
رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و بافندگان فرش دستباف

مسوولان برای تولید فرش دستباف کاری نکرده‌اند و هر چه از این هنر باقی مانده بود مربوط به پیشینیان کشور است و تولیدکنندگان فعلی برای توسعه صنعت فرش دستباف گام درستی برنداشته‌اند.
طرح و نقش فرش: در کشور دیگر طراحان خوب در حوزه فرش نداریم این در حالی است که قبلا هر تولیدکننده یک طراح و هر شهر چند طراح داشت؛ طراحان ایرانی آنچنان که باید و شاید دیده نشدند، به طوری که اسم تولیدکنندگان زیر فرش درج می‌شد، اما اثری از نام طراحان نبود.

رنگریزی: رنگریزی در ایران خوب است و نسبت به بسیاری از کشور‌های همسایه و رقیب ایران مثل چین، هند، پاکستان و نپال وضعیت بهتری دارد، اما در سالیان گذشته کشورمان یک رنگریزی داشت که دیگر کشور‌ها مشابه آن را در خواب هم ندیده بودند و آن رنگریزی‌های طبیعی ایران بود که سرشار از تنوع رنگ بود که با روح و روان انسان بازی می‌کرد.

مواد مصرفی: ۹۰ درصد مواد اولیه صنعت فرش دستباف وارداتی است بنابراین هزینه‌های تولید فرش دستباف بالا می‌رود در صورتی که با اقدامات مختصر و هزینه‌های کمی می‌توان از واردات پشم، مرینوس و کرک و ابریشم جلوگیری کرد تا بازار تولید داخلی رونق بگیرد و اشتغال‌زایی گسترده‌ای انجام شود.

در دولت سیزدهم امیدواریم بهای زیادی به تولید فرش دستباف بدهد به صورتی که می‌توان طراحان فرش دستباف را ساماندهی کند و به کسانی که در کار رنگریزی طبیعی هستند تسهیلاتی داده شود و قالیبافان بیمه تامین اجتماعی شوند و تولید مواد اولیه نیز در داخل رونق یابد.

 

دولت باید بیمه بافندگان را تضمین کند به طوری که در سال‌های اخیر بحث‌های زیادی در مورد آن صورت گرفت، ولی هر سال از بیمه قالیبافی کاسته شد که دولت باید این امر را احیا کند و حتی افزایش دهد. نزدیک به دو میلیون قالیباف در کشور کارت شناسایی دارند، ولی یک میلیون قالیباف نیز کارت نگرفتند به همین دلیل سه میلیون قالیباف در کشور وجود دارد که از این تعداد ۴۰۰ هزار نفر در سالیان گذشته بیمه بودند که این تعداد کاهش یافت و به ۲۰۰ هزار بیمه‌شده رسیده است.

۱۰ منطقه جغرافیایی به لحاظ بافت در کشور وجود دارد که نتوانسته‌اند از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های مثبت هم استفاده کنند. البته باید هر منطقه طرح و نقش خود را به کار ببرد، ولی از نقاط قوت دیگر مناطق می‌توان استفاده کرد. یکی از عمده‌ترین مشکل فرش دستباف مربوط به تبلیغات است به طوری که تولیدکنندگان حداقل به افزایش خرید فرش دستباف محدود بوده که این امر به معنی تبلیغ همه فرش‌های جهان بوده است بنابراین باید فرش دستباف ایرانی با نخ و پشم خاص، طرح و نقش خاص و... را تبلیغ می‌کردند.

تولیدکنندگان از دولت سیزدهم می‌خواهند به دنبال ارز نیمایی از صادرکنندگان فرش دستباف نباشد به طوری که دولت می‌تواند با آزادکردن ارز نیمایی تولیدکنندگان را به این امر سوق دهدکه اشتغال‌زایی در این زمینه گسترش یابد.

متاسفانه تولیدکنندگان را مجبور می‌کنند ارز حاصل از صادرات را طی شش ماه برگرداند این در حالی است که بعضا صادرکنندگان نتوانسته‌اند این مشکل را حل کنند، چون ممکن است صادرکنندگان بعضا تا شش ماه فرش خود را نفروشند و مستلزم این است که تولیدکننده در چند نمایشگاه بین‌المللی شرکت کند. به دلیل این‌که فرش با مد عوض نمی‌شود، بلافاصله به فروش نمی‌رسد.

ضربه ترامپ به بازار صادراتی ایران

عبدا... بهرامی
رئیس اتحادیه سراسری تعاونی‌های تولیدکنندگان فرش دستباف ایران

کاهش افت صادرات و تولید فرش دستباف در کشور به تحریم‌ها برمی‌گردد به طوری که در چهار دهه اخیر در بدترین شرایط تحریمی هم حداقل تا ۴۰۰ میلیون دلار صادرات فرش دستباف صورت می‌گرفت، ولی در سال ۹۷ ترامپ واردات فرش از ایران را ممنوع اعلام کرد و مورد تحریم قرار داد به همین دلیل صددرصد بازار آمریکا را از دست دادیم، اما مجموع صادرات به آمریکا از مجموع کل صادرات کشور تنها ۲۵ درصد بود بنابراین بازار‌های دیگری مثل چین، روسیه و کشور‌های عربی جایگزین این بازار شدند.

 

چیزی که صادرات ایران را از ۴۰۰ میلیون دلار به ۵۰ میلیون دلار رساند تحریم داخلی است به طوری که عمده مشکلی که فرشبافان داخلی چه در بحث تولید، چه در فروش داخلی و چه در صادرات با آن روبه‌رو هستند تحریم داخلی است.

یک ماه بعد از تحریم آمریکا، بانک مرکزی کشور، مصوبه تعهد ارزی را به اجرا درآورد که طبق آن صادرکنندگان فرش دستباف مکلف بودند ظرف مدت چهار ماه مبلغ حاصل از صادرات فرش را از ارز نیمایی به حساب بانک مرکزی برگردانند. تاریخ صادرات فرش کشورمان این نکته را به اثبات می‌رساند که به صورت نقد کشوری فرش دستباف را خریداری نمی‌کند به طوری که معمولا فرش‌ها به‌صورت امانی فروخته می‌شد بنابراین با این مصوبه در سال ۹۸ صادرات کشورمان به ۵۰ میلیون دلار رسید، چون عمده صادرکنندگان صنعت فرش دستباف در سال ۹۸ به قوه قضاییه و امور دارایی فراخوانده شدند به همین دلیل سال ۹۹ نیز صادرات فرش دستباف کشورمان نسبت به سال ۹۸ افزایشی نیافت.

 

در حوزه تولید در سال ۸۸، قانون بیمه تامین اجتماعی مصوب شد به این ترتیب که باید ظرف ۱۰ سال حداقل یک میلیون بافنده تحت پوشش این بیمه قرار می‌گرفتند به همین دلیل تا سال ۹۳ حدود ۴۷۰ هزار نفر تحت پوشش بیمه اجتماعی قرار گرفتند، اما در سال ۹۳ به بعد نه‌تن‌ها به لیست بیمه‌شدگان نیز افزوده نشد بلکه بیمه ۲۵۰ هزار بافنده بیمه شده به علت عدم تامین بودجه قطع شد. بیمه برای یک بافنده و تولیدکننده حداقل امکانات است و امنیت اجتماعی محسوب می‌شود.

 

به همین دلیل با حذف بیمه تامین اجتماعی بسیاری از قالیبافان از تولید دست کشیدند که این امر به تولید ضربه زد. در بازار داخلی نیز به دلیل افزایش مواد اولیه و تولیدات و کوچک‌ترشدن سبد خانوار‌ها بسیاری از فرشبافی‌ها تعطیل شد از طرف دیگر با برخورد غیرکارشناسی مسوولان تامین اعتبار صورت نگرفت و حتی تسهیلات با نرخ بهره بالا به تولیدکنندگان اختصاص یافت. برای سال جاری نیز ردیف بودجه ۲۰۰۰ میلیارد تومانی در ۲۷ اسفند سال گذشته برای تامین بودجه بیمه قالیبافان و کارگران ساختمانی مصوب شد که شورای نگهبان با آن موافقت کرد، اما متاسفانه توسط دولت این مصوبه به راحتی حذف شد و امسال نیز نمی‌توان قالیبافان را بیمه کرد. تنها صنعت بومی‌سازی کشور و تنها برند ملی و جهانی ایران فرش دستباف است که عمدا یا سهوا از چرخه اقتصاد کشور حذف شد.

 

این صنعت در امنیت اقتصادی زنان و در سبد درآمدی خانوار و جلوگیری از کوچ عشایر بسیار تاثیر داشت. اولین خواسته فرشبافان از دولت سیزدهم این است که مصوبه ضد صادراتی را هر چه سریع‌تر ملغی کند، چون انتظار می‌رفت زمانی که تحریم‌ها علیه این صنعت صورت گیرد دولت حمایت کند و تسهیلاتی را نیز برای این صنعت
در نظر گیرد.