جنگ بر روی خط دیورند؛ بحران جدید پاکستان

نسیم‌آنلاین: ده‌ها کشته، نتیجه درگیری‌های مرزی بین افغانستان و پاکستان در چند ماه اخیر و پس از روی کار آمدن طالبان بوده است. آذرماه سال جاری این درگیری‌ها اوج گرفت و شاهد واکنش تند و تیز مقامات دو کشور علیه یکدیگر بودیم.  اما دلیل این درگیری‌ها چیست و آیا می‌تواند باعث تحولات عمیق در روابط دو کشور بشود؟

گذرگاه اسپیدن‌بولدک-چمن

درگیری‌های اخیر اکثرا در این گذرگاه مرزی، که بر روی خط فرضی دیورند قرار گرفته، رخ داد. این درگیری‌ها که در آذر ماه سال جاری اوج گرفت بر سر تلاش برای حصارکشی و ایجاد پاسگاه توسط پاکستان و ممانعت طالبان افغانستان از این اقدام همسایه بود. یکشنبه۲۰ آذر در نزدیکی گذرگاه چمن میان نیروهای طالبان و مرزبانان پاکستانی درگیری رخ داد و دو طرف به سمت همدیگر راکت پراکنی کردند. در طرف پاکستان دستکم 7 نفر کشته و 16 تن دیگر نیز زخمی شدند. در فاصله کوتاهی و در 24 آذر ماه نیروهای طالبان قصد داشتند در منطقه «شیرو اوبه» شهرستان اسپین‌بولدک یک پاسگاه مرزی ایجاد کنند که با مخالفت مرزبانان پاکستانی مواجه شدند و در نهایت با یکدیگر درگیر شدند. نیروهای طالبان و مرزبانان پاکستانی در این درگیری سلاح‌های سبک و سنگین علیه یکدیگر به‌کار گرفتند.

پیش از این نیز در روز ۲۲ آبان در این گذرگاه مردی مسلح در حضور اعضای طالبان با اسلحه کمری به سربازان پاکستانی شلیک کرده بود. اما ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان، ادعا کرد که فردی ناشناس به سربازان پاکستانی حمله کرده است. تکرار حملات نیروهای طالبان به نیروهای پاکستانی خشم مقامات اسلام آباد را برانگیخته و خواستار اقدام سران طالبان افغانستان در جهت پیشگیری از تکرار حملات مشابه شدند. در ادامه این گذرگاه، که از نظر تجاری اهمیت بسیاری برای افغانستان دارد، از سوی پاکستان بر روی مردم و تجار افغانستانی بسته شد. اتفاقی که واکنش و تهدید مقامات طالبان به قطع روابط تجاری با پاکستان را در بر داشت.

خط مرزی دیورند؛ سایکس پیکوی شرقی

عمده درگیری‌های مرزی بین دو کشور از قدیم تا امروز ریشه در ترسیم خط مرزی دیورند بین دو کشور است که طی قراردادی در سال 1893 میلادی و بدون توجه به ترکیب و بافت قومی منطقه و در زمان عبدالرحمن خان، امیر وقت افغانستان، بین افغانستان و هند بریتانیایی به نمایندگی مورتیمر دیورند، دیپلمات بریتانیایی، تعیین شد. این خط مرزی باعث شد تا قوم پشتون در دو سوی مرز و در جنوب افغانستان و شمال پاکستان تقسیم شوند. عمده نگرانی فعلی پاکستان نیز نقض این خط مرزی توسط پشتون‌های دو سوی مرز به پشتیبانی حکومت طالبان و تاثیر پذیرفتن آنها از پیروزی طالبان در افغانستان و تحریک این قوم به جدایی‌طلبی است.

نگرانی‌هایی که با توجه به فعال شدن گروه‌های جدایی‌طلب و جهادی در پاکستان و انفعال حکومت طالبان افغانستان در مواجهه با این گروه‌ها در خاک خود، بی دلیل نیست.

بحران طالبان داخلی و طالبان خارجی

در حالی درگیری بین طالبان افغانستان و نیروهای دولتی پاکستان بالا گرفته است که در داخل پاکستان و در اواخر ماه نوامبر، گروه تحریک طالبان پاکستان، معروف به TTP، از تعلیق آتش‌بس بین خود با دولت پاکستان خبر داد. این گروه از سوی آمریکا، انگلیس و کانادا به عنوان گروه تروریستی معرفی شده است. عملیات تروریستی این گروه در سال 2014 در مدرسه نظامیان پیشاور، که در اثر آن نزدیک به 150 نفر از جمله 84 کودک جان خود را از دست دادند، توسط طالبان افغانستان محکوم و ضد ارزش‌های اسلامی نامیده شد.

این گروه در ماه‌های اخیر دست به عملیات‌های تروریستی متعددی در خاک پاکستان زده و تبدیل به چالش اصلی مقامات پاکستانی در نواحی شمالی پشتون‌نشین و نواحی بلوچ‌نشین این کشور شده است.

 در پی اعلام تعلیق آتش‌بس توسط تحریک طالبان پاکستان، تعداد حملات انتحاری و بمب گذاری‌های این گروه در پاکستان به طور فزاینده‌ای افزایش یافته و در خبرسازترین مورد، افراد مسلح این گروه دست به گروگان‌گیری در اردوگاهی نظامی در شهر بانو در ایالت وزیرستان شمالی، در نزدیکی با مرز افغانستان، زدند. این منطقه مدت‌هاست تبدیل به محلی امن برای گروه‌های شبه نظامی و تروریستی شده است. خواسته اصلی گروگان‌گیرها در این حمله عبور امن به خاک افغانستان بود. مقامات محلی و سران قبایل سعی در میانجیگری کردند، اما به گفته منابع محلی این حادثه منجر به کشته و زخمی شدن تعدادی از افراد شد.

این خواسته TTP در حالی مطرح می‌شود که دولت پاکستان تلاش دارد استحکامات مرزی خود با افغانستان را بر روی خط مرزی دیورند ارتقا دهد. به رغم مخالفت کابل طی سالیان اخیر، اسلام‌آباد تاکنون بیشتر خط مرزی دو هزار و ششصد کیلومتری‌ خود با افغانستان را حصارکشی کرده است. حساسیت‌های دولت پاکستان بر سر خط مرزی خود با افغانستان پس از بازگشت طالبان به حکومت و افزایش تحرکات TTP در داخل مرزهای پاکستان افزایش نیز یافته است. بلاول بوتو زرداری، وزیر خارجه پاکستان، اعلام کرده که در بودجه سال ۲۰۲۳ آمریکا، برای تحکیم مرزهای پاکستان با افغانستان کمک مالی به اسلام‌آباد در نظر گرفته شده است.

این در حالی است که طالبان بر خلاف دولت سابق افغانستان نسبت به تحرکات مرزی پاکستان بی‌تفاوت نیست و هرگونه تحرک و تعرض به خاک افغانستان و حمله از سوی پاکستان را با شدت زیادی پاسخ می‌دهد. در ماه‌های اخیر نیروهای طالب بارها اقدام به جمع آوری و تخریب فنس و سایر استحکامات دیوار مرزی پاکستان کرده‌اند که با درگیری میان طرفین همراه بوده.

ارتش آزادی‌بخش بلوچستان (BLA)

چالش امنیتی بعدی پاکستان قدرت گرفتن گروه‌های جدایی‌طلب بلوچ به خصوص ارتش آزادی‌بخش بلوچستان، معروف به BLA، پس از روی کار آمدن طالبان در افغانستان است. این گروه، که مقر فرماندهی آن در ولایت قندهار قرار دارد، در یک سال اخیر تحرکات خود را بر علیه نیروهای پاکستانی افزایش داده است. این گروه و سایر گروه‌های جدایی‌طلب بلوچ در سالیان اخیر توانسته‌اند روابط خوبی را با طالبان افغانستان ایجاد کرده و از حمایت طالبان در محدوده خاک افغانستان بهره‌مند شوند.

«تیپ مجید» که به عنوان تیپ انتحاری ارتش آزادی‌بخش بلوچ شناخته می‌شود، از زمان بازگشت طالبان به حکومت در افغانستان حملات خود را از مبدا این کشور بر علیه نیروهای دولت پاکستان انجام می‌دهد و تاثیرگذاری حملات این گروه نیز نسبت به سابق بیشتر شده است.

همکاری طالبان با این گروه و قرار گرفتن پایگاه‌های این گروه در خاک افغانستان باعث خشم مقامات پاکستانی شده است. تبدیل شدن این گروه و سایر گروه‌های تروریستی و اپوزیسیون مسلح دولت پاکستان به اهرم فشار طالبان افغانستان علیه این کشور، نگرانی‌های امنیتی برای اسلام ‌آباد را افزایش داده است. نگرانی‌هایی که احتمالا باعث تغییر نگاه و رویکرد سیاست خارجی پاکستان در قبال مسئله افغانستان و ارتباط با طالبان خواهد شد.

واکنش مقامات پاکستانی به این تحولات

پس از بی‌توجهی مقامات طالبان افغانستان به درخواست‌های اسلام‌آباد، شورای امنیت ملی پاکستان با اشاره به وجود پناهگاه‌های TTP در خاک افغانستان اعلام کرد که اسلام آباد حق خود برای حفاظت از مردم پاکستان را محفوظ می‌داند. همچنین رانا ثنا الله، وزیر کشور پاکستان، در اظهار نظری اشاره کرد که بر اساس قوانین بین‌المللی این کشور حق دارد تا به پایگاه‌های تحریک طالبان پاکستان در خاک افغانستان حمله کند. حمله‌ای که به نظر می‌رسد در هفته‌های گذشته و توسط نیروی هوایی پاکستان بر علیه مواضع و مخفیگاه‌های این گروه در ولایت ننگرهار افغانستان صورت گرفت، اما توسط وزارت خارجه پاکستان تکذیب شد.

همچنین شائبه همکاری پاکستان و آمریکا بر علیه طالبان و سایر گروه‌های تروریستی حاضر در خاک این کشور باعث شده تا اسلام آباد بر سر دو راهی سخت و تصمیمی مهم قرار بگیرد. در یک سو نزدیکی به آمریکا و افزایش همکاری‌های امنیتی و اقتصادی با این کشور است اما از سوی دیگر این کار موجب برانگیخته شدن احساسات جریانات ضد آمریکایی در میان برخی گروه‌های داخلی و خارجی به خصوص طالبان افغانستان خواهد شد.

عمران خان، نخست وزیر پیشین پاکستان، که از ابتدای قدرت‌گیری طالبان در افغانستان از این گروه حمایت می‌کرد و به صورت جنجال برانگیزی توسط حزب حاکم فعلی برکنار شد، در واکنش به اقدامات دولت شهباز شریف، نخست‌وزیر کنونی، بر علیه طالبان افغانستان، مخالفت خود را با افزایش تنش با طالبان ابراز کرد. وی وزیر خارجه فعلی پاکستان، بلاول بوتو زرداری، را فردی ناآگاه به مسائل افغانستان و طالبان دانست. عمران خان بارها برکناری خود از قدرت را توطئه آمریکایی دانسته و معتقد است همکاری با آمریکا بر علیه طالبان افغانستان به زیان پاکستان است. 

سایه طالبان بر سر بحران اقتصادی و سیاسی پاکستان

چالش‌های امنیتی طالبان برای دولت پاکستان تنها به خط مرزی دیورند و منطقه بلوچستان محدود نمی‌شود و آتش ناامنی طالب‌ها دامن اقتصاد این کشور را نیز گرفته است. چالش‌های امنیتی دولت فعلی پاکستان به شکل نگران‌کننده‌ای افزایش یافته و در کنار مشکلات اقتصادی پیش آمده بر اثر سیل و بحران‌های طبیعی و بی‌ثباتی سیاسی اخیر، این کشور را محلی ناامن برای سرمایه‌گذاران و شرکای خارجی کرده است.

 همچنین اعتراضات چند هزار نفری سال گذشته بلوچ‌های پاکستان در بندر گوادر بر علیه قرارداد با چین، اعلام جنگ ارتش آزادی‌بخش بلوچستان بر علیه حضور چین در این منطقه و افزایش حملات تروریستی بر علیه اتباع چین در این کشور، روابط مهم اقتصادی و نظامی میان دو کشور را به خطر انداخته است.

 در یکی از این حملات که اردیبهشت ماه سال جاری و در منطقه استقرار چینی‌ها در شهر کراچی پاکستان صورت گرفت، چند استاد چینی دانشگاه کراچی مورد حمله انتحاری زنی به نام "شاری بلوچ" در ورودی دانشگاه قرار گرفته و کشته شدند. تیپ مجید مسئولیت حمله را بر عهده گرفت و این زن را اولین عضو از ارتش آزادی بخش بلوچستان معرفی کرد که دست به حمله انتحاری زده است. این حمله واکنش و محکومیت مقامات پاکستانی را به دنبال داشت. نخست وزیر پاکستان پس از این حمله تروریستی با حضور در سفارت پکن و ابراز تسلیت به سفیر چین، مجازات عاملان این حمله را وعده داد.

حکومت طالبان؛ تهدیدی منطقه‌ای برای همسایگان

پاکستان از معدود کشورهایی بود که به برقراری روابط دیپلماتیک با حکومت طالبان بلافاصله پس از سقوط دولت اشرف غنی تمایل داشت، اما پس از حمله تروریستی و تیراندازی به عبید الرحمن نظامی، کاردار سفارت پاکستان، در حیاط کنسولگری این کشور، پاکستان فرستادن سفیر به افغانستان را در شرایط فعلی منتفی دانست.

سران طالبان در کنار مسائل مالی و بروکراتیک با مشکل نبود حاکمیت و اقتدار و یکپارچگی در میان نیروهای خود مواجه است. دلیل بسیاری از تنش‌های مرزی و مشکلات امنیتی در افغانستان این است که طالبان توان تامین امنیت در سرتاسر افغانستان را ندارد. بسیاری معتقدند که طالبان توان مدیریت نیروهای خود را نداشته و این امکان وجود دارد که اعضای این گروه در آینده به گروه‌های رقیب، به خصوص داعش پیوسته یا اقدام به سرکشی و تشکیل گروه‌های خودسر کنند. بدتر شدن وضعیت مالی اطالبان و قطع شدن کمک‌های هفتگی از سوی آمریکا و پاکستان به حکومت طالبان افغانستان ‌می‌تواند این روند را سرعت ببخشد.

این وضعیت می‌تواند برای سایر همسایگان افغانستان، به خصوص ایران، نیز خطرناک باشد. از آنجا که درگیری و تنش مرزی میان نیروهای طالبان و سایر همسایگان افغانستان نیز در یکسال اخیر رشد داشته است.  از زمان روی کار آمدن طالبان بر حکومت در افغانستان، نیروهای این گروه با مرزبانان ایران، ازبکستان، ترکمنستان و اخیرا پاکستان درگیری مرزی پیدا کرده اند که ناشی از عدم آشنایی نیروهای این گروه با اصول مرزبانی و قواعد بین المللی یا سرکشی نیروهای طالب و بی توجهی آنان به مواضع کابل می‌باشد. این مسئله باعث شده این کشورها نیز حساسیت خود را بالا برده و استحکامات مرزی با افغانستان را افزایش داده‌اند.

حضور گروه‌هایی مانند «حرکت ترکستان شرقی» در بدخشان، «حزب حرکت اسلامی» ازبکستان و «گروه‌های اسلامگرای تاجیک» در خاک افغانستان و محدوده حکومت طالبان، موجب نگرانی‌هایی برای سایر همسایگان این کشور مانند چین، ازبکستان و تاجیکستان شده است.

پدیده‌ای که ایران نیز باید آن را تهدیدی جدی برای امنیت ملی خود به حساب آورد و برای حفظ امنیت مرزهای شرقی تنها به برقراری ارتباط با رهبران طالبان و استقرار نیروی نظامی بیشتر در مرز اکتفا نکند. توجه به مواضع ضدایرانی افرادی مانند ژنرال مبین خان و عبدالحمید خراسانی می‌تواند مهر تاییدی بر این نگرانی‌ها باشد.