دانشبنیان شدن حوزه مسکن؛ خیلی دور، خیلی نزدیک
نیازی به تحلیل‌های پیچیده نیست و تنها با گشت وگذار نه‌چندان طولانی در سطح شهر و هم‌کلام شدن با مردم یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های این روزهای افکار عمومی خودش را به شما نشان می‌دهد؛ دغدغه‌ای که همه‌مان با آن روبه‌رو هستیم و بسیاری تا آخر عمرشان با این نگرانی دست به گریبان هستند، مسکن!
نیازی به تحلیل‌های پیچیده نیست و تنها با گشت وگذار نه‌چندان طولانی در سطح شهر و هم‌کلام شدن با مردم یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های این روزهای افکار عمومی خودش را به شما نشان می‌دهد؛ دغدغه‌ای که همه‌مان با آن روبه‌رو هستیم و بسیاری تا آخر عمرشان با این نگرانی دست به گریبان هستند، مسکن! همان نگرانی است که بخش‌های مختلف جامعه را همیشه به خود مشغول کرده و طی سال‌های اخیر به آرزویی دست‌نیافتنی برای بسیاری تبدیل شده است. گرانی‌های سرسام‌آور، کیفیت پایین و معماری ناهمگون و... مولفه‌هایی است که صدای اعتراض مردم را بلند کرده است. مساله جالب اینکه هرچه قیمت مسکن بالاتر و حتی به مرحله پرواز می‌رسید، کیفیت خانه‌های ساخته شده روبه افول می‌رود. درست است که مسئولان با سیاستگذاری‌هایشان به دنبال سروسامان دادن به این آشفته‌بازار هستند اما مردم در عمل و زندگی روزمره اثری از این سیاستگذاری‌ها نمی‌بینند.
طبیعی است که می‌توان علت‌های زیادی برای چرایی نرسیدن زور مسئولان به بازار مسکن برشمرد، اما شاید مهم‌ترین آن به‌روز نبودن و دانشبنیان نبودن این صنعت است. وقتی صحبت از دانشبنیان بودن حوزه‌ای به میان می‌آید؛ دانشگاه به‌عنوان اولین نهادی است که وظیفه اجرای آن را برعهده دارد. نهادی که قوه عاقله جامعه است و قرار است به نیاز‌ها و چالش‌های جامعه پاسخ دهد. از این مساله که بگذریم، باید گفت ساخت‌وساز یکی از اصلی‌ترین صنعت هر کشوری به‌شمار می‌رود و مانند هر صنعت دیگر برای سروپا ماندنش نیاز به پشتوانه علمی دارد. با دانشبنیان شدن حوزه ساخت‌وساز پژوهش‌ها و یافته‌های علمی مربوطه، دیگر در قالب پایان‌نامه و مقالات علمی و پژوهشی خاک نمی‌خورند و در قالب محصول دردی را از جامعه دوا می‌کنند؛ اما با وجود اینکه مشکلات حوزه مسکن کشور به قدری زیاد شده که عده‌ای تصور رفع آن در کوتاه‌مدت را نمی‌کنند، به نظر می‌رسد باز هم مسئولان دولتی رغبتی برای استفاده از ظرفیت دانشبنیان موجود در این عرصه را ندارند.
خیز دولتی‌ها برای صنعتی‌سازی حوزه مسکن
ابتدای امسال و بعد از نام‌گذاری شعار سال به «تولید، دانشبنیان و اشتغال‌آفرینی» محمود محمودزاده، معاون وزیر راه و شهرداری اعلام کرده بود تجلی شرکت‌های دانشبنیان در حوزه مسکن، حوزه مصالح ساختمانی است که از نظر اقتصادی و کیفیت بتواند نیازهای این بخش را تامین کند. صنعتی‌سازی هم بخش دیگری از فعالیت‌های شرکت‌های دانشبنیان است و امیدواریم در سال جدید بیش از گذشته از مزایا و فعالیت‌های این شرکت‌ها در حوزه مسکن استفاده کنیم.
البته این تنها مسئولی نبود که به نقش شرکت‌های دانشبنیان در حوزه مسکن اشاره کرده بود؛ چراکه خلیل محبت‌خواه، مدیرکل راه و شهرسازی استان تهران هم اواسط فروردین‌ماه با تاکید بر ایجاد 300 شغل مرتبط با صنعت مسکن گفته بود: «شعار امسال فرصت بسیار خوبی است تا شرکت‌های دانش‌بنیانی که درخصوص خانه‌های پیش‌ساخته، صنعتی‌سازی مسکن، ساختمان‌های حافظ انرژی و ساختمان‌های سبز فعالیت می‌کنند برنامه‌ها، ایده‌ها و طرح‌های خود را به صورت مستقیم تا پایان اردیبهشت‌ماه به اداره‌کل راه و شهرسازی استان تهران بفرستند؛ صحبت‌هایی که نشان می‌دهد عزم دولتی‌ها حداقل در مرحله اول برای استفاده از ایده‌های دانش‌بنیانی جدی است، اما تجربه گذشته نشان می‌دهد که به بخش اندکی از شرکت‌ها اجازه ورود جدی در حوزه اجرا داده می‌شود.»
حمایت از شرکت‌های دانشبنیان بیشتر ظاهری است
اینکه به شرکت‌های دانشبنیان اجازه داده نمی‌شود علم خود را اجرایی کنند، مساله تازه‌ای نیست. محمد کمیلیان، مدیر شرکت مبتکران کوشای دانش دانشگاه امیرکبیر که در حوزه صنعت ساخت‌وساز فعالیت می‌کند، درباره تجاری‌سازی محصولات شرکت می‌گوید: «محصول ما در چند پروژه استفاده شده است. برای مثال در متروی بهار شیراز برای گود‌برداری استفاده شد اما به تولید انبوه نرسیده است.»
او درباره اینکه چرا این محصول به تولید انبوه نرسیده است، تصریح می‌کند: «علت اصلی قابل‌قبول نبودن کاربرد سیستم‌هایی از این دست در صنعت و پروژههای فعلی کشوراست. از سوی دیگر محدود بودن کاربرد آن در پروژه‌هایی که مانتورینگ قطعه بالا بخواهند نیز موثر است. در نتیجه حجم کاری برای این دستگاه بسیار کم است. با این حال باید بگویم وزارت راه و شهرسازی تا امروز به سراغ ما نیامده است و درحال حاضر بیشتر پروژههای که داریم، مربوط به بخش غیردولتی است.»
مدیر شرکت مبتکران کوشای دانش دانشگاه امیرکبیر با بیان اینکه معمولا در پروژه‌ها کارفرما با روال سنتی و قبلی کار می‌کنند و چندان به سراغ سیستم‌ها و محصولات جدید نمی‌آیند، می‌گوید: «پیمانکارهای دولتی از طرفی سعی در پایین آوردن هزینه‌ها دارند و از طرفی فشار و نظارتی نیز از طرف نهاد دولتی بر پیمانکارها وارد نمی‌شود. از آنجا که پیمانکاران برای وصول بودجه خود از دولت با مشکل روبه‌رو هستند، درنتیجه با کمترین امکانات پروژه‌ها را پیش می‌‌برند. از این رو محصولات پیشرفته جایگاهی در پروژههای دولتی پیدا نمی‌کنند.»
او به حمایت دانشگاه و شرکت‌های فعال در این زمینه اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «این امر چند بعد دارد. بعد مالی و معنوی. مراکز و دانشگاه دنبال نتیجه پروژه نیستند. بیشتر به دنبال ارائه آمار هستند، می‌خواهند اعلام کنند که دانشجویان چند شرکت دانش‌بنیان‌زده و از طرفی هم به بقیه ارگان‌ها نشان دهند که از شرکت‌ها حمایت شده و خروجی داشته‌اند. حمایت‌ها در حد جلسه و معرفی و فیلم و عکس است و خروجی ندارد. شاید 5 سال است که ما در مرکز فناوری دانشگاه امیرکبیر هستیم اما بیشتر حمایت‌ها فقط ظاهری بوده و خروجی خاصی ندارد. درست است که شرکت‌ها موفق می‌شوند، اما نه در بستری که دانشگاه تعیین کرده است. مشکلی که وجود دارد این است که تجهیزات تولید می‌شود، اما در زمان اجرا پیمانکاران متوجه می‌شوند که با سیستم‌های قدیمی می‌توان بودجه بیشتری به دست آورد تا اینکه بخواهند از دستگاه‌های فوق‌پیشرفته دانشبنیان استفاده کنند و مشکل و معضل در این حوزه همین است.»
شرکت‌های دانشبنیان زیادی به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در حوزه مسکن فعال هستند
مهدی فکور، معاون پژوهشی و فناوری دانشگاه تهران اما نگاه متفاوتی به حوزه شرکت‌های دانشبنیان در حوزه مسکن دارد. او با بیان اینکه صنعت ساخت‌وساز گردش مالی بسیاری دارد و بخش‌های مختلفی از معماری تا متریالی که به کار می‌رود و در سیستم‌ها نصب می‌شود را شامل می‌شود، می‌گوید: «شرکت‌های دانشبنیان ما بیشتر در طراحی و ساخت متریال و سازه و در زمینه تاسیسات فعال هستند. درحوزه گرمایش، سرمایش، هوشمندسازی ساختمان‌ها، کنتورهای برق و آب هوشمند و... هم شرکت‌هایی را داریم. درحال حاضر دنیا به سمتی می‌رود که اینترنت اشیا را استفاده کند و این موضوعاتی است که شرکت‌های ما روی آن کار می‌کنند.»
فکور به تعداد شرکت‌های دانشبنیان حوزه ساخت این دانشگاه اشاره و تصریح می‌کند: «باتوجه به گستردگی حوزه مسکن، تعداد شرکت‌های دانش‌بنیانی که در این زمینه فعال هستند، زیاد است. به‌طور مثال ما شرکت‌هایی داریم که در مورد کاهش صوت و لرزش کار می‌کنند و ظرفیت‌هایی را طراحی کرده‌اند. یعنی باتوجه به اینکه کاربری بیشتر محصولات مختص به ساختمان نیست نمی‌توان تعداد دقیقی مشخص کرد. اما حدود 20 درصد شرکت‌ها در حوزه متریال و هوشمندسازی و کنتورها کار می‌کنند.»
او درباره محصولات شرکت‌های دانشبنیان دانشگاه ادامه می‌دهد: «خوشبختانه در این حوزه بسیار خوب عمل کردیم و موفق به تولید محصول شده‌ایم. محصولی که لرزش ساختمان را بگیرد یا مواد مختلف و کنتورهای مختلف و تکنولوژی‌های سه‌بعدی که در ساختمان استفاده می‌شود را تولید کرده‌ایم. همچنین قراردادهای بسیار خوبی هم در حوزه تجاری‌سازی محصولات بسته شده است. برای مثال قرار است در یک استان کنتورهای هوشمند پیاده‌سازی شود. اگر حمایت‌ها صورت بگیرد حتی به تولید انبوه هم خواهند رسید.» معاون پژوهشی دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه صنعت ساختمان، صنعت فراگیر است و نیاز به محصولات و دستگاه‌هایی با تعداد بالا دارد، می‌گوید: «تامین این مساله به‌عنوان ماموریت پارک علم‌وفناوری نیست و ما تنها کارهای دانشبنیان انجام می‌دهیم. طرح‌های اصلی را استخراج می‌کنیم و چند نمونه می‌سازیم. اما شرکت‌هایی داریم که بعد از اینکه طراحی انجام شد در شهرک‌های مختلف و با امکانات دیگر این محصولات را می‌سازند و تحویل می‌دهند.»
تداوم روش سنتی در ساخت مسکن؛ تهدیدی برای شرکت‌های دانشبنیان
فکور درباره حمایت بخش‌های مختلف دولتی از شرکت‌های دانشبنیان می‌گوید: «باتوجه به قوانین موجود و این نکته که باید درصدی از بودجه برای پژوهش و فناوری هزینه شود، سامانه‌‌ای برای وزارت علوم طراحی شده و بودجه‌هایی را برای حمایت از پژوهش تزریق می‌کند. اما رویکرد اصلی این است که ما به سراغ سازمان‌ها و ارگان‌ها برویم و نیازسنجی کنیم. زمانی کاری را انجام می‌دهیم و فکر می‌کنیم بهینه است اما وقتی با کارشناسی مشورت می‌کنیم افق‌های جدیدی را پیش روی ما باز می‌کند و علاقه‌مند می‌شویم که این طراحی اجرا شود. در نتیجه هم این رویکرد وجود دارد که از سازمان‌ها و ارگان‌هایی که به ما مراجعه می‌کنند، پروژه تحقیقاتی بگیریم و انجام دهیم و هم نظام پیدا کردن مسائل و مشکلات را در جامعه و صنعت داشته باشیم.»
او ادامه می‌دهد: «قطعا ما پارک‌ها را به‌عنوان یک پل ارتباطی بین دانشگاه و صنعت می‌بینیم و در این زمینه نیز طرحی را تدوین و به وزارت علوم اعلام کردیم. طرح دستیار فناوری به این صورت است که فرصتی به دانشجویان داده می‌شود و حتی حقوقی نیز پرداخت می‌شود تا دانشجویان در محیط پارک قرار بگیرند و با شرکت‌های مختلف آشنا شوند. در نتیجه جذب این شرکت‌ها شوند و زمان کمی با هزینه ما در این پارک‌ها مشغول به کار می‌شوند. اگر جذب شرکت شدند که اشتغالزایی اتفاق می‌افتد و اگر نه می‌توانند با فضای کار آشنا شوند و با مشاوره‌هایی که در این پارک داده می‌شوند برای بازار کار آماده شوند. برای تازه‌کاران، راحت نیست که با اصول کسب‌وکار آشنا و جذب بازار کار شوند.»
معاون پژوهشی دانشگاه تهران در مورد نقش دانشگاه‌ها در دانشبنیان کردن صنعت ساخت‌وساز ادامه می‌دهد: «صنعت ساخت‌وساز صنعتی است که در کشور ما به صورت سنتی پیگیری می‌شود و پول و سرمایه هنگفتی در این صنعت گردش دارد. متاسفانه برخی اوقات این روش سنتی برای ما تهدید است و با کوچک‌ترین فشاری که به ساختمان‌ها بیاید یا زلزله‌ای رخ دهد برای کشور بحران‌ساز خواهد بود. در نتیجه ورود دانشگاه به این حوزه بسیار مهم است و دانشگاه باید متریال سبک، مستحکم و موادی که سریع مونتاژ شود، بسازد. عمر ساختمان درکشور ما 50 سال یا شاید کمتر است. اگر از سیستم‌هایی استفاده کنیم که بتوانیم عمر ساختمان را افزایش دهیم قطعا یک صرفه‌جویی اساسی در این حوزه صورت می‌گیرد. دانشبنیان کردن این صنعت و مواد و متریال آن قطعا به سود کشور خواهد بود.»
دانشگاه‌ها تنها درصورت خواست صنعت می‌توانند وارد حوزه ساخت‌وساز شوند
امین علوانچی، عضو هیات‌علمی دانشکده عمران دانشگاه صنعتی‌شریف نیز با تاکید بر اینکه ساخت صنعتی در مقابل ساخت سنتی قرار دارد، می‌گوید: «در روش سنتی تمام المان‌های ساختمان درجا و با تجهیزات متحرک ساخته می‌شود. ساخت درجا محدودیت فضاهای کارگاهی را به دنبال دارد، اما در مقابل روش صنعتی‌سازی شیوه متفاوتی دارد. قطعا در صنعتی‌سازی امکان کنترل کیفی بالاتر است چون فضا در کارخانه، فضایی کنترل شده است، در نتیجه کیفیت آن قابل کنترل است. علاوه‌بر بالا بودن کیفیت، سرعت ساخت نیز بالاتر می‌رود و یک سازه ظرف یک ماه در سایت پروژه ساخته می‌شود.»
او درباره نقش دانشگاه‌ها در صنعتی‌سازی ساخت‌وساز ادامه می‌دهد: «چنین مطالبه‌ای را خیلی نمی‌توان از دانشگاه‌ها داشت؛ چراکه این انتظار از دانشگاه که بدون درخواست از سمت صنعت بیاید و پروژه را تعریف کند منطقی نیست. باید یک نیازی در حوزه مشخص از صنعت مطرح شود و در نتیجه بودجه‌ای از سمت صنعت برای این پروژه اختصاص داده شود و براساس آن به فراهم کردن فضاهای کارخانه‌ای پرداخته شود. کما اینکه یک‌بار این اتفاق افتاد.»
عضو هیات‌علمی دانشکده عمران دانشگاه صنعتی‌شریف تصریح می‌کند: «مساله اصلی این است که بدنه دولتی باید بتواند مساله را توضیح دهد و طرح مساله کند و خروجی آن را به‌عنوان یک نیاز به دانشگاه بیاورد تا دانشگاه براساس آن به حل مساله بپردازد. متاسفانه در بیشتر موارد بدنه دولتی و غیردولتی در صنعت اساسا نمی‌دانند که چه چیزی می‌خواهند. وقتی تعریف مساله نباشد از دانشگاه خیلی نمی‌توان توقع داشت. دانشگاه در جاهایی که نیاز است به پژوهش می‌پردازد اما برای عملیاتی شدن آن باید تعریف مساله صحیحی از سمت مدیران دولتی و غیردولتی ارائه شود.»
کلاف پیچیده حضور جدی شرکت‌های دانشبنیان در عرصه مسکن، در دستان دولتی‌ها و دانشگاه‌ها
درست است که به گفته فکور، به‌عنوان معاون پژوهشی یکی از مهم‌ترین دانشگاه‌های کشور شرکت‌های دانشبنیان زیادی به صورت مستقیم و غیرمستقیم با حوزه ساخت‌وساز در ارتباط هستند، اما عدم حضور جدی آنها در میدان نشان از تداوم سیطره روش‌های سنتی بر بدنه ساخت‌وساز است؛ این درحالی است که قطعا وعده ساخت 4 میلیون مسکن در سال توسط دولت نیاز به اتخاذ روش‌های جدیدی دارد که پشتوانه علمی را به همراه داشته باشد، تنها از این طریق است که می‌توان از تکرار خاطره تلخ مسکن مهر جلوگیری کرد؛ اما واقعیت این است که هنوز راه زیادی وجود دارد تا ایده‌های شرکت‌های دانشبنیان به مرحله اجرا رسیده و متولیان این حوزه فرصت حضور آنها در یکی از مهم‌ترین صنعت‌های کشور را بدهند. نمی‌توان این مساله را نادیده گرفت که یک سر کلاف پیچیده فعال شدن شرکت‌های دانشبنیان در این عرصه در دست دانشگاه‌ها و سر دیگر آن در دست مسئولان دولتی است و می‌طلبد تا مسئولان دولتی با بسترسازی لازم برای حضور جدی‌تر دانشگاه‌ها و بالطبع شرکت‌های دانشبنیان، باعث شوند تا نه‌تنها هزینه‌های ساخت‌وساز در کشور کاهش یابد، بلکه درنهایت ساختمان‌هایی ساخته شود که از کیفیت و استاندارد لازم در بخش‌های مختلف برخوردار باشد.
