عدالت در ارث؛ نوری بر تاریکی اموال پنهان
در حالی که بسیاری از خانواده‌ها پس از فوت عزیزان خود تنها به اموال شناخته‌شده بسنده می‌کنند، بخش قابل توجهی از دارایی‌ها—از مطالبات حقوقی تا سرمایه‌های دیجیتال—در سکوت و بی‌خبری برای همیشه گم میشود. این یادداشت نشان می‌دهد که چگونه «اموال پنهان» میتواند عدالت در ارث را مختل کند و چرا اجرای کامل دستورالعمل شناسایی داراییهای متوفیان، ضرورتی فوری است.
نسیم‌آنلاین؛ حامد حسنی*: تصور کنید روزی یکی از عزیزانتان را از دست می‌دهید. هیاهوی سوگ و خاطرات تلخ و شیرین، آلبوم‌های عکس و لباس‌هایی که هنوز عطر او را دارند، قلب‌تان را می‌فشارد. اما پس از عبور از این طوفان عاطفی، سوالی در ذهن‌تان شکل میگیرد: «از او چه به‌جا مانده؟». شاید یک خانه قدیمی پر از خاطره، ماشینی که سفرهای زیادی با آن رفته‌اید و حسابهای بانکی که از وجودشان خبر داشتید.
اما اگر حقیقت فراتر از این‌ها باشد چه؟ اگر دارایی‌هایی وجود داشته باشد که هرگز از آن‌ها سخنی به میان نیامده است؟ طلبی چند میلیاردی از نهادی دولتی، محموله‌ای در گمرک، یا سرمایه‌ای در پلتفرم‌های طلا و رمزارز دیجیتال. شاید فراموش کرده به شما بگوید، شاید هم فرصت نیافت. حالا فکر کنید که هرگز از این‌ها خبردار نشوید. هیچ‌وقت.
تالار تاریک اموال فراموش‌شده
بعد از فوت یک فرد، معمولاً خانواده با اطلاعاتی که در اختیار دارند، مراحل انحصار وراثت و تحریر ترکه را شروع می‌کنند. اما در بیشتر موارد، کمتر کسی به فکر جست‌وجوی اموال پنهان یا ناشناخته می‌افتد. متأسفانه هیچ راه مشخصی برای پیدا کردن این دارایی‌ها وجود ندارد. همین ندانستن‌ها ممکن است باعث شود که حقوق قانونی خودشان را از دست بدهند.
تصور کنید پدرتان در یک دعوای حقوقی علیه یک شرکت بزرگ پیروز شده و چند میلیارد تومان طلبکار است؛ اما چون از وجود آن خبر ندارید، این پول مسلم سهم شما و خانواده‌تان است اما هیچ‌گاه دست شما نمی‌رسد و برای همیشه در بایگانی یک دادگستری گم میشود.
تصور کنید همسرتان بخشی از داراییهای خود را در پلتفرم‌های خرید و فروش طلا یا رمزارز به‌صورت دیجیتالی نگهداری می‌کرده. از آنجا که برای این دارایی‌ها سند رسمی ثبت‌شده‌ای وجود ندارد، اگر کسی در جریان نباشد، هیچ اقدامی برای مطالبه آن‌ها انجام نمی‌دهید. نتیجه: از دست رفتن ثروتی که در فضای مجازی و سرورهای شرکت‌های خصوصی باقی می‌ماند.
غم‌انگیزتر از همه، سرنوشت کودکانی است که در سوانح رانندگی والدین خود را از دست می‌دهند. این کودکان خردسال که درکی از دارایی و اموال ندارند، آسیب‌پذیرترین قربانیان این خلأ قانونی هستند. چه‌بسا با سوءاستفاده از ناآگاهی آن‌ها، اموالشان به‌نام دیگران جعل اسناد، انتقال یا تصاحب شود.
تصور کنید پدرتان در یک دعوای حقوقی علیه یک شرکت بزرگ پیروز شده و چند میلیارد تومان طلبکار است، اما شما از این بدهی آگاهی ندارید. در نتیجه، این پول مسلم سهم شما و خانواده‌تان است اما چون از آن خبر ندارید، فرصت نمی‌کنید این پول را بگیرید و برای همیشه در بایگانی یک دادگستری یا شرکت دولتی دفن میشود.
تصور کنید همسرتان بخشی از داراییهای خود را در پلتفرم‌های خرید و فروش طلا یا رمزارز به‌صورت دیجیتالی نگهداری می‌کرد. از آنجا که از این دارایی‌ها هیچ آگاهی برای مطالبه آن‌ها انجام نمی‌دهید. نتیجه: از دست رفتن ثروتی که در فضای مجازی و سرورهای شرکت‌های خصوصی باقی می‌ماند.
غم‌انگیزتر از همه سرنوشت کودکانی است که والدین خود را در سوانح رانندگی از دست می‌دهند. این کودکان خردسال که درکی از دارایی و اموال ندارند، آسیب‌پذیرترین قربانیان این خلأ قانونی هستند. چه‌بسا با سوءاستفاده از ناآگاهی آن‌ها، اموالشان به‌نام دیگران تصاحب شود.
تالار تاریک اموال فراموش‌شده
بعد از فوت یک فرد، معمولاً خانواده با اطلاعاتی که در اختیار دارند، مراحل انحصار وراثت و تحریر ترکه را شروع می‌کنند. اما در بسیاری از موارد، کسی به فکر جست‌وجوی اموال پنهان یا ناشناخته نمی‌افتد. متأسفانه هیچ راه مشخصی برای پیدا کردن این دارایی‌ها وجود ندارد. همین ندانستن‌ها ممکن است باعث شود که حقوق قانونی ورثه، تضییع شود.
این ناآگاهی، اموال یتیمان را با خطر مصادره، انتقال به نام افراد دیگر یا جعل اسناد به نام دیگران مواجه می‌کند. این تالار تاریک اموال فراموش‌شده، جایی است که عدالت در آن به سادگی گم میشود.
آمارهای رسمی نشان می‌دهد طی پنج سال گذشته، هر سال به‌طور متوسط بیش از ۴۵۰ هزار نفر در کشور فوت کرده‌اند. این رقم نشان‌دهنده حجم عظیم خانواده‌هایی است که هر یک ممکن است با داراییهای پنهان یا ناشناخته مواجه شوند. در نبود سازوکار جامع و رسمی برای شناسایی این دارایی‌ها، بخشی از ارث و حقوق ورثه، برای همیشه از دست میرود.
گامی هوشمندانه به سوی عدالت
در اسفند ماه سال ۱۴۰۰، قوه قضاییه با تصویب دستورالعمل ساماندهی و تسریع فرایند رسیدگی به انحصار ورثه و تحریر تر که گامی بلند به سوی عدالت و شفافیت برداشت این دستورالعمل، با وجود عدم پوشش خبری کافی، یکی از دستاوردهای مهم عدالت محور در سالهای اخیر محسوب میشود بر اساس ماده ۶ این دستورالعمل، پس از صدور گواهی انحصار وراثت، قوه قضاییه مکلف است به صورت خودکار و با استفاده از ظرفیتهای فناوری اطلاعات، از کلیه نهادها و پایگاه های داده رسمی کشور استعلام نماید نتیجه این استعلام فهرستی کامل از داراییهای متوفی خواهد بود که شامل املاک، خودرو، موجودی حسابهای بانکی چک و سفته الکترونیکی، صندوق امانات اوراق بهادار و سهام، سیم کارت و خط تلفن ثابت بارنامه های ،رسمی کالاهای موجود در گمرک و انبارهای عمومی اختراعات و همچنین مطالبات ثبت شده در مراجع قضایی است. این فهرست در اختیار ورثه قرار میگیرد. این یعنی آرامش خاطر برای خانواده ای داغدار که مطمئن میشوند هیچ حقی از عزیز از دست رفته شان پایمال نخواهد شد.
چرا تحقق عدالت معطل مانده است؟
با گذشت نزدیک به چهار سال از تصویب این دستورالعمل حیاتی، روند اجرای کامل آن همچنان با ابهاماتی همراه است. این تأخیر با توجه به ارتباط مستقیم با حقوق شهروندان و مقوله عدالت اجتماعی میتواند زمینه ساز تضییع حقوق هزاران خانواده ایرانی در هر سال شود انتظار میرود قوه قضاییه در راستای تحقق عدالت نسبت به اجرای کامل و شفاف این دستور العمل اقدام نماید تا شهروندان شاهد آثار عینی و ملموس آن باشند.
آرامش برای ورثه وقتی عدالت در ارث برقرار میشود
ایرانی را تصور کنید که در آن هیچ وارثی برای یافتن اموال پنهان عزیزان از دست رفته خود دچار سرگردانی نشود و هر مادر بیوه و فرزند یتیم با اطمینان از حمایتهای حاکمیت ارث خود را دریافت کند زیر ساخت های حقوقی و فنی لازم برای تحقق این چشم انداز، فراهم شده است. اکنون تنها کاری که باقی مانده اجرای کامل و بی درنگ دستورالعملی است که سال‌ها پیش تدوین و ابلاغ شده است.
*پژوهشگر مسائل حقوقی
