چه کسانی به دنبال برکناری معاون شهرسازی وزیر بودند؟
برکناری قابل پیش‌بینی صادق‌مالواجرد از معاونت شهرسازی وزارت راه و شهرسازی، نتیجهٔ دو سال برنامه‌ریزی طراحان ایدهٔ باغ‌شهر در دولت دهم برای جابه‌جایی او بود. اما چرا طراحان ایدهٔ باغ‌شهر با صادق‌مالواجرد درگیر شدند؟
نسیم‌آنلاین: معاون شهرسازی وزیر راه و شهرسازی حدود دو هفتۀ پیش پس از ماه‌ها کشمکش بالاخره عوض شد. نام فرزانه صادق‌مالواجرد که در سال 1397 در این جایگاه قرار گرفته بود، چندی پیش به دلیل شرکت در گفت‌وگویی اینترنتی دربارۀ مسکن بر سر زبان‌ها افتاد. پیش از انتشار بخش‌هایی از این برنامه که نشان‌دهندۀ مخالفت مالواجرد با اساس ایدۀ دولت در ساخت مسکن بود، انتشار اسنادی از مخالفت‌های شورای عالی شهرسازی و معماری به دبیری صادق مالواجرد با مصوبات کمیسیون مادۀ 5 شهرداری تهران توسط روزنامۀ شرق نیز برای صادق مالواجرد حاشیه‌ساز شد. با این حساب در ماه‌های منتهی به برکناری، دشمن تازه‌ای علاوه بر طراحان ایدۀ ساخت چهار میلیون مسکن برای مالواجرد تراشیده شد؛ شهرداری و شورای شهر تهران. حالا فرزانه صادق مالواجرد که در زمان مدیریت اصلاح‌طلبان بر وزارت راه به‌عنوان معاون شهرسازی منصوب شده بود، هم متهم به درز اسناد شورای عالی شهرسازی به روزنامه‌ای اصلاح‌طلب است و هم مخالف ایدۀ دولت برای ساخت مسکن. در این موقعیت همه چیز برای برکناری او مهیاست. اما به نظر می‌رسد کشمکش‌ها برای برکناری صادق مالواجرد محدود به ماه‌های گذشته نیست.
شاید همه چیز از تبلیغات انتخاباتی رئیس‌جمهور شروع شد. روزی که آقای رئیسی وعده داد که سالانه یک میلیون مسکن ساخته می‌شود و گفت برای اجرای این عملیات، باید زمین‌های اطراف شهرها که در اختیار نهادهای مختلف است به مردم واگذار شود. نتیجۀ این حرف، باز کردن کمربند شهرها و گسترش افقی آن‌هاست؛ همان چیزی که بعد از روی کار آمدن دولت، به نقطۀ اختلاف میان معاون شهرسازی وزیر راه و شهرسازی و تیم مشاوران مسکن دولت تبدیل شد. افشین پروین‌پور، از اعضای ستاد انتخاباتی رئیسی، خردادماه 1400 دربارۀ این طرح گفت: «یک تیم تخصصی و پژوهشی در حوزۀ اقتصاد و مسکن حدود ۷ ماه است روی طرحی کار می‌کند که ارتقایافته و تقویت‌شدۀ طرح مسکن مهر است و هم‌اکنون به عنوان یکی از برنامه‌های اصلی دولت مردمی آیت الله رئیسی در دستور کار ایشان قرار دارد.»
افشین پروین‌پور، یکی از کارشناسان حوزۀ مسکن است که همراه با افرادی مثل مقداد همتی، هادی عباسی، عباس جهانبخش و فرشید ایلاتی، مغز متفکر طرح دولت سیزدهم برای ساخت مسکن هستند. پروین‌پور، عباسی، همتی و ایلاتی سابقۀ همکاری با یکدیگر در مرکز مطالعات تکنولوژی دانشگاه علم و صنعت و وزارت مسکن و شهرسازی در دولت‌های نهم و دهم را داشته‌اند. هادی عباسی، از مؤسسین مرکز مطالعات تکنولوژی دانشگاه علم و صنعت، از سال 1385 تا 1392 مشاور وزیر مسکن و شهرسازی (بعدها راه و شهرسازی) بود. مقداد همتی، یکی دیگر از مؤسسین مرکز مطالعات تکنولوژی نیز در دولت نهم عضو شورای عالی مسکن و در دولت دهم، نمایندۀ تام‌الاختیار وزیر مسکن و شهرسازی در مسکن مهر بود. در همان دوره، افشین پروین‌پور نیز عضو شورای عالی مسکن بود.
آن‌طور که مقداد همتی در مصاحبه‌ای بیان کرده است، مطالعات این گروه درخصوص مسئلۀ مسکن به‌صورت رسمی از سال 1384 و با تأسیس مرکز مطالعات تکنولوژی دانشگاه علم و صنعت شروع شد و با طراحی مسکن مهر و ورود به دولت برای اجرای آن ادامه پیدا کرد. در سال‌های انتهایی دولت دهم، یعنی سال‌های 89 و 90 بود که ایدۀ مسکن مهر، کم‌کم به ایدۀ ساخت «باغ‌شهر» تحول پیدا کرد. دی‌ماه 89 احمدی‌نژاد در جلسۀ شورای عالی مسکن گفت که باید تلاش شود تا سال‌های آینده تغییرات ملموسی در زمینۀ شهرسازی براساس الگوهای بومی صورت بگیرد و در همین جلسه مصوب شد که پروژۀ ایجاد باغ‌شهر برای احداث واحدهای ویلایی حداکثر دوطبقه‌ای در اطراف شهرها و به‌ویژه کلان‌شهرها پیگیری شود. دو ماه بعد، در اسفند 89 رهبر انقلاب صراحتاً از اجرای طرح باغ‌شهر ابراز نگرانی کردند و بیان کردند:
«حالا آقایان مسئولین دولتی اینجا حضور دارند؛ من جداً از این طرح باغشهرها نگرانم. آقای رئیس‌جمهور هم چند بار با من مطرح کردند، به ایشان هم گفتم. من نمی‌دانم چه پیش می‌آید، سوءاستفاده‌چی‌ها چه کار خواهند کرد. با این دید نگاه کنید که راه را باز نکنید. یک عده‌ای سوءاستفاده‌چی‌اند. هرجا که برای یک کار عام‌المنفعه‌ای در نظر گرفته می‌شود - همین آمارهایی که آقای شهردار محترم دادند- من می‌دانم و مطمئنم که یک عده‌ای نشسته‌اند و کمین گرفته‌اند ببینند چطور می‌توانند این طعمه را بربایند. جنگل‌های اطراف شهر هست، زمین‌های جنگلی و مناطق جنگلی هست- که خب، این‌ها با زحمت زیاد و در طول سالیان زیاد به وجود آمده- نگاهشان به این‌هاست.»
بعد از ابراز نگرانی رهبر انقلاب از طرح باغ‌شهر، احمدی‌نژاد در تیرماه 90 از طرحی سخن گفت که براساس آن به هر خانوادۀ ایرانی 1000 متر زمین رایگان داده می‌شود تا 10 درصد از آن تبدیل به خانه و مابقی تبدیل به باغ شود. بعد از آن، علی نیکزاد، وزیر راه و شهرسازی وقت در تشریح این طرح گفت که طرح «باغ‌ویلا» برای بازگشت به «معماری اسلامی- ایرانی» در دستور کار قرار گرفته است. او درخصوص نظر رهبری دربارۀ این طرح گفت: «ما بدون اذن مقام معظم رهبری هیچ اقدامی در زمینۀ طرح باغ ویلا نخواهیم داشت.» چند ماه بعد و در مهرماه 90 علی نیکزاد گفت که طرح باغ‌شهر در حال طی مراحل مطالعاتی است و متوقف نشده است. او اجرای این طرح را در راستای کنارگذاشتن بلندمرتبه‌سازی و آپارتمان‌نشینی و حرکت به سمت استفاده از فضای سبز در زندگی شهری دانسته بود.
در همین حین اما طرحی شبیه به طرح باغ‌شهر در اطراف شهر اراک در حال اجرا بود که در سال 1395 به بهره‌برداری رسید؛ طرح شهر جدید امیرکبیر. مطابق با این طرح، متقاضیان در قالب مسکن مهر، خانه‌های ویلایی 300 متری دریافت کردند که 100 متر آن منزل مسکونی بود و 200 متر آن باغ و حیاط آن منزل. شاید بتوان گفت شهر جدید امیرکبیر تنها نمونۀ اجراشدۀ طرح باغ‌شهر دولت دهم باشد باشد که طراحان ایدۀ تأمین مسکن دولت سیزدهم به آن مباهات می‌کنند.
بعد از وقفه و کندی در فرآیند اجرای طرح مسکن مهر در دولت‌های یازدهم و دوازدهم، روی کارآمدن دولت سیزدهم، روی کار آمدن تیم کارشناسان مسکن مرکز مطالعات تکنولوژی دانشگاه علم و صنعت را نیز به همراه داشت. حالا افشین پروین‌پور عضو ستاد انتخاباتی رئیسی است و دربارۀ طرح ساخت 4 میلیون مسکن رئیسی در قامت یک کاندیدای انتخاباتی توضیح می‌دهد و مشخص می‌شود که طراحان این طرح چه کسانی هستند. بعد از روی کار آمدن دولت نیز هادی عباسی، معاون مسکن وزیر راه و شهرسازی دولت سیزدهم می‌شود. همه چیز مهیاست تا طرح ساخت باغ‌شهر یا باغ‌ویلا ادامه پیدا کند.
شاید بتوان گفتمان افقی‌سازی و بازترکردن محدودۀ شهرها را در راستای همان طرح باغ‌شهر یا باغ‌ویلا دانست. گفتمانی که از زمان روی کار آمدن دولت سیزدهم و با ورود طراحان باغ‌شهر و نزدیکان آن‌ها به وزارت راه و شهرسازی، به گفتمان اصلی دولت برای ساخت مسکن تبدیل شد. محسن مقصودی، مجری برنامۀ ثریا در روز 29 آبان 1401 که با موضوع ساخت خانه‌های ویلایی در نهضت ملی مسکن پخش شد، گفت که یک سال پیش از آن یعنی در پاییز 1400 پس از برنامۀ دیگری که با موضوع مسکن و با حضور عباس جهانبخش، کارشناس شهرسازی، پخش شد، به دعوت مسئولان وزارت راه و شهرسازی، طرح مدنظر خود را برای آن‌ها ارائه دادند و با استقبال مواجه شدند.
طراحان ایدۀ باغ‌شهر معتقدند که این ایده، در راستای شهرسازی «ایرانی- اسلامی» است و برای ترویج سبک زندگی ایرانی- اسلامی، ضروری است تا حد ممکن از ساخت خانه‌های آپارتمانی و بلندمرتبه پرهیز شود و الگوی ساخت مسکن به خانه‌های ویلایی و افقی تغییر یابد. اما از آنجا که کلان‌شهرها ظرفیت کافی برای ساخت خانه‌های ویلایی را ندارند، باغشهرها در حاشیۀ شهر و با گسترش محدودۀ افقی شهرها باید ساخته شوند. اما این ایده در میان مدیران دولت سیزدهم یک مخالف جدی داشت؛ فرزانه صادق‌مالواجرد، معاون شهرسازی وزیر و دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری. مخالفت صادق‌مالواجرد با افزایش گستردۀ حریم شهرها متناسب با هر منطقه دلایل مختلفی داشت. او درخصوص گسترش حریم شهری در تهران گفته است که گسترش شهر تهران از جنوب غیرممکن است چون زمین‌ها فرونشست دارد و از شمال نیز به دلیل وجود گسل امکان گسترش وجود ندارد. او همچنین درخصوص افزایش حریم کلان‌شهرها معتقد بود که این کار مغایر با سند آمایش سرزمین و سیاست‌های کلی نظام است. چرا که در این اسناد، اولویت با تعدیل جمعیت کلان‌شهرهاست.
مخالفت صادق‌مالواجرد با ایدۀ گسترش حریم کلان‌شهرها که رکن اصلی ایدۀ ساخت مسکن در دولت سیزدهم است، در عمل منجر به این شد که الحاق اراضی به شهرها با سختی و کندی زیادی پیش برود و میان معاونت مسکن و معاونت شهرسازی وزارت راه و شهرسازی اختلافات زیادی به وجود آید. تیم طراحان ایدۀ باغ‌شهر که حالا در وزارت مسکن دولت سیزدهم مستقر شده‌اند اما از پا ننشستند و با طرح این اختلاف در رسانه‌ها، کم‌کم مهم‌ترین مانع تحقق ایدۀ ساخت چهار میلیون مسکن در دولت سیزدهم را فرزانه صادق‌مالواجرد معرفی کردند. مثلاً مقداد همتی فروردین‌ماه 1401 در برنامه‌ای تلویزیونی گفته بود بعید است وزارت راه و شهرسازی فعلی بتواند وعدۀ دولت را محقق کند چرا که کادر باتجربه‌ای در دولت نیست و برخی از افراد نیز از دولت قبل باقی مانده‌اند.
اما این اظهارات علیه معاون شهرسازی در ماه‌های گذشته بیشتر شد تا آنجا که در دی‌ماه 1401 در دیدار جمعی از بانوان کشور با رهبر انقلاب، سخنرانی یک «خانم خانه‌دار» توجه بسیاری به خود جلب کرد. پریچهر جنتی به‌عنوان یک خانم خانه‌دار در دیدار با رهبر انقلاب با انتقاد از شیوۀ رایج شهرسازی در ایران گفت:
«ما خانۀ مولّدی که در فرهنگ اسلامی باید به آن برسیم، خانه‌ای که ظرفیت تولید اقتصادی، علمی و حتی روابط اجتماعی را داشته باشد، از زن و خانواده گرفتیم و در عوض تعدادی مکعب سیمانی منفعل و مقطع از دیگران به او دادیم... از توسعۀ عمودی شهرها افزایش جمعیت در نخواهد آمد. راهکار آن است که دولت با سیاستی زمین را از حالت کالای سرمایه‌ای بودن خارج کند. شورای عالی معماری و شهرسازی در این راه نقش دارد. شورای عالی معماری و شهرسازی باید بداند: من یک زن خانه‌دارم از درون خانه‌هایی که شما طراحی کردید دارم به شما می‌گویم دود سیاست‌هایتان به چشم ما زنان خانه‌دار و به دنبال آن به چشم کودکان ما می‌رود! چرا اصرار دارند مردم را در برج‌ها جا بدهند؟ ما در عمودی‌سازی افسارگسیخته به جایی رسیدیم که از بدنام‌ترین شهرهای دنیا در تراکم جلو زده‌ایم. حتی تراکم تهران از توکیو و لندن بیشتر است... سرنوشت انسانی که در این شهر زندگی می‌کند چه خواهد شد؟»
این سخنان پریچهر جنتی بلافاصله مورد استقبال طراحان ایدۀ باغ‌شهر قرار گرفت. مقداد همتی در یک استوری اینستاگرامی با انتشار آن نوشت: «اعتراض یک زن خانه‌دار به توسعۀ عمودی و شورای عالی شهرسازی و معماری و شهرداری تهران در حضور رهبر انقلاب. #صادق_مالواجرد #زاکانی»
محسن مقصودی، مجری برنامۀ ثریا نیز در توییتی از این سخنان استقبال کرد و گفت «احسنت به این مادر خانه‌دار و نویسنده (خانم پریچهر جنتی) که مسئله را بهتر از خیلی از مسئولان دولتی فهمیده و حرف دل مادران را زد.»
چند ماه بعد از این سخنان، در فروردین‌ماه 1402، به یک‌باره دفاتر 8 بسیج دانشجویی دانشگاه‌های بزرگ تهران در نامه‌ای به وزیر راه و شهرسازی، از اجرا نشدن ایدۀ واگذاری زمین به مردم در حومۀ کلان‌شهرها انتقاد کردند. فردای انتشار این نامه، بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق در توییتی نوشت: «اکنون وقت آن است در راستای برطرف کردن یکی از موانع تحقق اصل ۳۱ قانون اساسی یعنی حق مسکن در دولت سیزدهم، معاون معماری و شهرسازی وزارت راه را که ابقاشده از دولت بی‌کفایت سابق می‌باشند، فوراً عزل نمایید.»
اوایل خرداد 1402، آیت‌الله اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیۀ کشور در نامه‌ای خطاب به رئیسی با انتقاد از وضعیت ساخت مسکن در دولت سیزدهم نوشت: «اگر چنانچه با تغییر رویکرد آپارتمانی به ویلایی (یک یا دوطبقه) برای بیش از 80 درصد شهرهای کشور (برخلاف 15 درصد فعلی) از سوی شورای عالی معماری و شهرسازی موافقت می‌شد، علاوه بر کاهش حدود 500 میلیون تومانی هزینۀ ساخت (به شرح مستندات پیوست)، امکان افزایش مشارکت مردم کاهش تصدی‌گری دولت و نیز ساخت تدریجی بنا فراهم می‌شد و شرایط برای خانه‌دار شدن مردم (به‌ویژه دهک‌های پایین جامعه) تسهیل و تسریع می‌گردید.» اعرافی در انتهای نامۀ خود پیشنهاد کرد که درخصوص «واگذاری گستردۀ» زمین به مردم از سوی دولت برنامه‌ریزی شود.
همزمان با تندتر شدن حملات به دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری، 17 خردادماه روزنامۀ شرق در گزارشی با عنوان «حراج پایتخت؟» نامه‌های اعتراضی شورای عالی شهرسازی و معماری را نسبت به مصوبات کمیسیون مادۀ 5 تهران منتشر کرد. کمیسیون مادۀ 5، کمیسیونی است که در آن طرح‌های تفصیلی شهری بررسی و تصویب می‌شوند یا تغییر می‌یابند. این کمیسیون در همۀ شهرها به ریاست استاندار تشکیل می‌شود و تصمیمات آن اگر منجر به تغییرات اساسی در طرح جامع شهری شود، باید به تأیید شورای عالی معماری و شهرسازی نیز برسد. اما شهر تهران در این خصوص استثناء است، به‌طوری که جلسۀ کمیسیون این شهر به ریاست شهردار برگزار می‌شود. همین استثناشدن شهر تهران منجر به بروز اختلاف میان شهرداری و شورای عالی شهرسازی شده است، به‌طوری که شهرداری تهران بدون اخذ نظر از شورای عالی شهرسازی و معماری دست به تغییر کاربری‌هایی در کمیسیون مادۀ 5 زده است که از نظر شورای عالی شهرسازی و معماری، غیرقانونی بوده است.
چند روز بعد از انتشار اسناد اعتراض‌های شورای عالی شهرسازی نسبت به مصوبات کمیسیون مادۀ 5 شهر تهران، شهردار تهران در نشستی خبری «دخالتهای نابه‌جای شورای عالی شهرسازی و معماری» را عامل محدودیت برای مردم دانست و گفت که مسیر شهرداری تهران برخلاف گذشته که سیاست گران‌سازی شهر تهران دنبال می‌شد، ارزان‌سازی است. موضوعی که چند روز بعد در گفت‌وگوی فرشید ایلاتی، از کارشناسان مسکن نزدیک به تیم طراحان باغ‌شهر با فرزانه صادق‌مالواجرد، بار دیگر به آن اشاره شد. در این گفت‌وگو، ایلاتی که در نقش ظاهر شده بود، مالواجرد را متهم به پیگیری سیاست‌هایی کرد که در دولت قبلی با هدف گران کردن شهر تهران اجرا شده بود. چند روز بعد از این، بار دیگر شهرداری تهران علیه صادق‌مالواجرد موضع‌گیری کرد. معاون شهرسازی شهرداری تهران در اواخر تیرماه گفت: «به نظر می رسد سیاست‌های حاکم در دبیرخانۀ شورای عالی شهرسازی، با سیاست‌های دولت و قانون جهش تولید مسکن هماهنگی ندارد.»
حالا صادق‌مالواجرد، معاونی که در دولت روحانی منصوب شده بود، متهم به پیگیری سیاست گران‌سازی شهر تهران است که توسط عباس آخوندی و کرباسچی پیگیری می‌شد. از طرفی اندیشه‌ها و تصمیمات او نیز با سیاست‌های دولت در حوزۀ مسکن در تعارض است. از طرف دیگر انتشار مشکوک اسناد اختلاف صادق‌مالواجرد با شهرداری تهران در روزنامه‌ای اصلاح‌طلب، او را به لحاظ سیاسی در وضعیتی نامناسب قرار می‌دهد. این شرایط، بهترین فرصت برای جابه‌جایی صادق‌مالواجرد را پدید میآورد. اتفاقی که در نهم مردادماه به وقوع پیوست و فردی هماهنگ به‌عنوان معاون شهرسازی و معماری وزیر راه و شهرسازی منصوب شد. خسرو دانشجو که سابقۀ عضویت در دوره‌های دوم و سوم شورای شهر تهران را نیز در کارنامۀ خود دارد، حالا معاون شهرسازی وزیر راه و شهرسازی است. انتصابی که به نگرانی‌ها درخصوص افزایش تغییر کاربری‌های بی‌ضابطه در شهر تهران دامن می‌زند و از طرفی دیگر، مهم‌ترین مانع بر سر بازتر کردن محدودۀ کلان‌شهرها را از پیش پای طراحان ایدۀ باغ‌شهر برمی‌دارد. باید منتظر ماند و دید که در دوران تازۀ شورای عالی شهرسازی و معماری، به بهانۀ ارزان‌سازی مسکن، چه برخوردی با تغییر کاربری‌های گسترده در کمیسیون مادۀ 5 و افزایش حریم کلان‌شهرها خواهد شد.
