روایتی از پشت‌پرده راه‌اندازی سامانه‌ها مختلف در دولت

نسیم‌آنلاین؛ علی مصدق: اردیبهشت 97 بود که سامانه‌ نیما (نظام یکپارچه ارزی) با حضور جهانگیری رونمایی شد. قرار بود بانک مرکزی با رصد لحظه‌ای بازار ارز توسط این سامانه بتواند سیاستگذاری فوری و موثری را اعمال کند. اما التهابات ارزی در سالهای بعد نشان داد ناتوانی بانک مرکزی در اعمال مدیریت با راه اندازی یک سامانه و دسترسی این نهاد به اطلاعات رفع نشده است. سامانه نیما علاوه بر توانمند کردن بانک مرکزی در بازار ارز قرار بود نقش اساسی در تجارت نیز بازی کند. در گزارش ایرنا رسانه‌ی رسمی دولت یکپارچه شدن نظام تجارت خارجی کشور از ثبت سفارش تا ترخیص کالا، از دستاوردهای استقرار سامانه نیما در نظام ارزی کشور معرفی شده بود.

نیما یکی از حلقه‌های زنجیره تجارت

هرکدام از زیرسامانه‌های سامانه جامع تجارت قرار بود بخشی از زنجیره‌ی تجارت را اصلاح کنند. قرار بود از ثبت سفارش تا ترخیص در سامانه نیما، از ترخیص تا انبار در سامانه حمل‌ونقل، وضعیت انبارها در سامانه انبارها و وضعیت معاملات در سامانه گردش کالا رصد شود. گزارشات متعدد رسانه‌ای از اختلال در زنجیره تجارت و همچنین بروز مفاسد در فرآیند معاملات در سامانه نیما از فاصله جدی بین وعده‌ و عملکرد حکایت دارد. با وجود راه‌اندازی تک تک این سامانه‌ها، مسائل و مشکلات تجارت در ایران همچنان باقی است. حالا طراحان مدعی هستند که با بستن این حلقه‌های سست به هم می‌توانند شق‌القمر کنند.

تجربه‌ی تلخ دولت الکترونیک در ایران

سامانه جامع تجارت بخشی از پروژه‌ی کلان دولت الکترونیک است. پروژه‌ای که در ابتدا قرار بود با بهره‌گیری از تکنولوژی کمک کار مردم باشد اما شیوه‌ی اجرای، آن را تبدیل به عکس خود کرد. تجربه‌ی انتظار برای صدور کارت هوشمند ملی، رجوع به سازمان‌های دولتی و تحویل کپی شناسنامه و کارت ملی، ارسال نسخه فیزیکی مدارک بعد از بارگزاری اسکن آن در بسترهای دولت الکترونیک بخشی از خاطرات تلخ مردم از این پروژه ملی است. و دود این کژکارکردی به چشم مردم می‌رود. در سامانه جامع تجارت هم درب بر همان پاشنه خواهد چرخید.

یک روح در چند بدن

اما شکل‌گیری یک پایگاه داده بزرگ و چشم نواز، اگر با اصلاح و ارتقای حکمرانی همراه نباشد به چه کاری می‌آید؟ چرا طراحان سامانه با وجود تجربه‌های شکست متعدد در دستگاه‌های مختلف اینقدر برای راه‌اندازی سامانه مشتاقند؟ برای پاسخ باید به سراغ تیم‌هایی رفت که با طرح مدینه فاضله برای مسئولان دست به راه‌اندازی سامانه در کشور زده‌اند. جالب اینجاست که اکثر تیم‌هایی که امروز متولی راه‌اندازی سامانه در دستگاه‌های دولتی مختلف هستند از شرکت پایانه‌های داده‌ای نوین آمده‌اند.

استفاده از منابع دولتی برای پروژه‌ی غیردولتی

شرکتی به ظاهر خصوصی که حضور افرادی با سابقه‌ی امنیتی در مدیریت آن از اتصال این شرکت به نهادهای امنیتی حکایت دارد. علاقه‌ی مفرط تیم‌های راه‌انداز این سامانه‌ها به کسب اطلاع و اشراف بر همه چیز با کمترین اعمال حاکمیت برای اصلاح را باید در فلسفه‌ی راه‌اندازی چنین شرکتی و اهداف غیراعلامی متولیان این سامانه جست‌وجو کرد. به نظر می‌رسد سازمان‌های و نهادهای مختلفی که به ظاهر مستقل از هم به فکر حل مشکلاتشان با سامانه افتاده‌اند تامین کنندگان مالی و حقوقی برای پروژه‌ی یک شرکت خصوصی هستند. پروژه‌ای که به نظر بیش از اینکه برای حل مشکلات متعدد دستگاه‌های دولتی طراحی شده باشد برای دسترسی به اطلاعات زنجیره‌ی تامین و توزیع کالا و ارز طراحی شده است.

ریختن پول به پای پروژه‌ای که قرار بود شق‌القمر کند

حساب هزینه و فایده‌ی زیر سامانه‌های سامانه جامع تجارت و باقی سامانه‌های جورواجوری که در دولت گذشته کلید خورد نشان می‌دهد هزینه‌ی آن بیشتر از فایده آن است. سامانه‌ها از جمله پروژه‌های بی‌حساب و کتابی است که مسئولین در دوران شکم‌سیری آن را کلید زده‌اند. به نظر می‌رسد امروز با وجود شرایط سخت مالی دولت به جای ریختن منابع بیشتر در چاه ویل این سامانه‌ها برای رقم خوردن معجزه، باید درخصوص آن بازنگری کرد. علاوه بر هدر رفت منابع، به تعویق انداختن اصلاحات در ساختار اقتصادی به بهانه‌ی این سامانه‌ها یک وقت‌کشی ملی است. 

با سامانه‌ها چه باید کرد؟

سامانه‌درمانی از دل رویای حل یک‌شبه‌ی مشکلات متعدد سیستم ناکارآمد اداره‌ی کشور سبز شده است و سفارش بی‌حساب و کتابی است که در روزهای وجود منابع نفتی شکل گرفته است. این به معنای کنار گذاشتن کامل این ایده در مدیریت نیست. تلاش برای بازطراحی این پروژه، تعیین اهداف واقعی و دست‌یافتنی، منطقی کردن هزینه‌ها آن متناسب با اهداف و ایجاد تنوع در تیم‌های راه‌انداز می‌تواند جلوی انحصارطلبی و سوء استفاده از این پروژه را بگیرد.