آسیب‌پذیری ویراستاران در صنعت نشر
ویراستاران از آسیب‌پذیرترین‌های صنعت نشر محسوب می‌شوند و دیواری کوتاه‌تر از آنان یافت نمی‌شود
نسیم آنلاین؛ مطهره کاوه: ویرایش کتاب فنی است که هنوز به آن مقدار که باید جدی گرفته نمی‌شود؛ نه پشتوانه قانونی دارد و نه لزوم آن برای ناشران و مسئولان روشن است.
ویرایش چیز مهمی نیست! تنها کاری است اضافه که برای ناشر خرج می‌تراشد. نویسنده در این حد سواد دارد که کتابش غلط املایی نداشته باشد. فقط یک تایپیست خوب نیاز است که بدون غلط و جا انداختن کلمات جملات را تایپ کند. دیگر نیازی به ویراستار نیست.
این احتمالا حرف آن عده از ناشرانی است که کتاب‌هایشان بدون ویرایش و با غلط‌های بسیار در بازار ارائه می‌شود که بر اساس آنچه در بازار نشر می‌بینیم تعداد این ناشران کمی بیشتر از زیاد است.
ویرایش، فنی لازم برای تولید هر کتاب است که بعد از سال‌ها فعالیت ویراستاران، هنوز هم به‌قدر کافی در ایران شناخته شده نیست و آن مقدار که باید ارج نمی‌بیند. ویراستار یک مزاحم تلقی می‌شود که در کار نویسنده و مترجم دخالت می‌کند و خب برخرمگس معرکه لعنت.
همین می‌شود که وقتی کتاب شعری از نشر مروارید را شروع می‌کنیم به خواندن، متن تقدیم به همسر عزیزم جزو شعر نوشته شده و وقتی کتاب ادبیات پیش از اسلام احمد تفضلی را می‌خوانیم به تناقض آشکار در معنی می‌رسیم که به وضوح غلط علمی نه بلکه غلط ویرایشی است. زمانی که کتاب جامعه‌شناسی آنتونی گیدنز را باز می‌کنیم علامت‌های نابه‌جای نگارشی را در سراسر کتاب می‌بینیم و جملات آنقدر صعب و پیچیده به نظر می‌رسند که فهم معنایشان سخت می‌شود. اما عدم اهمیت به ویرایش آنجا خطرناک می‌شود که واژه‌هایی برساخته با دستور زبان‌های دیگر از ترجمه‌ها وارد فارسی شده و زبان عمومی را تحت تاثیر قرار می‌دهند؛ به مرور واژگان و نحو زبان‌های دیگر به طور مثال انگلیسی وارد زبان روزمره دانش آموزانمان می‌شود و رفته رفته فارسی ملغمه ای می‌شود از زبان های روز جهان و هویت و اصالتش را از دست می‌دهد. همچنین گاهی اوقات نبود ویرایش بعد از وقوع اشتباهات بزرگ در عرصه علم و پژوهش مشخص می‌شود؛ زمانی که اطلاعات غلط در مقالات یا کتب علمی ثبت می‌شود. مهناز مقدسی ویراستار و پژوهشگر در این رابطه می‌گوید: «خطاهای اطلاعاتی بسیاری در کتاب‌ها مشهود است که ویراستار استنادی باید آن‌ها را بررسی و اصلاح کند. اگر مقاله‌ای علمی پژوهشی، که این روزها رونق بسیاری دارد و معمولا در تألیف مقالات و پایان‌نامه‌ها و کتاب‌ها سنگ بنای پژوهشگران بعدی قرار می‌گیرد، اطلاعات اشتباه داشته باشد، این اشتباه وارد عرصه پژوهش می‌شود و دست به دست می‌چرخد و اطلاعات تحریف‌شده تبدیل به اطلاع موثق می‌شود. این امر بسیار خطرناک و آسیب‌زننده است. اما متأسفانه ناشران کمتر به این نوع ویرایش اهمیت می‌دهند چون هم هزینه‌بر است و هم زمان بسیاری می‌طلبد.»
در حقیقت می‌توان گفت ناشران به طور سلیقه‌ای به ویرایش می‌پردازند برخی از آنان سعی بر ویرایش تام کتاب‌هایشان دارند اما برخی نوعی از ویرایش را مثلا ویرایش صوری را لازم می‌شمرند و از مابقی صرف نظر می‌کنند و برخی اصلا به ویرایش اعتقادی ندارند. اما ویرایش در همه سطوح آن امری لازم است چراکه کتب هم از لحاظ محتوایی و علمی، هم از لحاظ زبانی، هم از لحاظ فنی در مخاطبان تاثیر گذارند. پس این غفلت و سلیقه‌ای عمل کردن ناشران برخاسته از چیست؟
کم‌کاری قانون
هر کتابی برای تولید و انتشار نیاز به دریافت مجوز از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دارد. ناشر باید فایل نهایی کتاب را برای دریافت شابک و فیپای اثر تحویل کتابخانه ملی ایران دهد و درصورت تأیید می‌تواند کتاب را چاپ و منتشر کند. این بدین معناست که همه کتاب‌های چاپ شده که به صورت قانونی منتشر می‌شوند از فیلتر ناظران کتاب رد شده‌اند و با این وجود بسیاری از آنان دارای غلط‌های ویرایشی و یا محتوایی هستند. در آیین‌نامه «اهداف، سیاست‌ها و ضوابط نشر کتاب» که در سال ۸۹ توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصویب شده است درمورد مطالبی که وزارت موظف است از انتشار آن جلوگیری کند تنها در یک بند آن هم به صورت غیر مستقیم و بسیار کلی چنین ذکر شده که «اگر تخریب هویت زبان ملی در کتابی صورت گرفته باشد باید با آن مقابله شود.» این درحالی است که مصادیق آن هرگز مشخص نشده و عملا این بند از قانون توسط ناظران به فراموشی سپرده شده است. بنابر این ناشر با استناد به این که ویرایش برای چاپ کتاب ضروری نیست از استخدام ویراستار صرف نظر می‌کند تا پول بیشتری برای چاپ کتاب نپردازد. بعضی اوقات ناشرین معتبر نیز ویراستار را از چرخه تولید حذف می‌کنند. مریم بیرقی رئیس انتشارات گیسا در مصاحبه با ایبنا می‌گوید: «خیلی از ناشران برای کاهش هزینه‌های خود ویراستاری را حذف می‌کند. گاهی ناشر چنان اسم بزرگی دارد که مخاطب به او اعتماد کرده و کتاب را خریداری می‌کند یعنی مشتری به خرید کتاب‌های آن نشر عادت می‌کند و معمولا زمان زیادی طول می‌کشد که متوجه حذف ویراستاری از کتاب شود.»
گم‌نامی 
بی‌توجهی به ویراستاران و امر مهم ویرایش در فیپا یعنی فهرست‌نویسی پیش از انتشار کتاب و شناسنامه آن نیز کاملا مشهود است. برخی از ویراستاران از ذکر نشدن نامشان در شناسنامه کتاب و فیپای اثر گله دارند. نام نویسنده و مترجم همواره ذکر می‌شود اما نام ویراستار متاسفانه گاهی اوقات حذف می‌شود. در خبرنامه رسمی انجمن صنفی ویراستاران دلیل این امر توسط مسئولین ثبت فیپا چنین ذکر شده است: «بسیار پیش آمده که ناشر در زمان انتشار نام ویراستار را تغییر می‌دهد و ما هم ناچار برای صدور «فاپا» آنچه در صفحه حقوقی کتاب می‌آید درج می‌کنیم. گاه نیز ناشر اسمی را به فیپا نمی‌دهد، اما ویراستار تصور می‌کند که نامش اعلام شده است.» عده دیگری از ناشران هم که نام ویراستار را در شناسنامه اثر ذکر می‌کنند در کنار نام او آوردن نام های دیگر را جایز می‌شمرند. در خبرنامه انجمن صنفی ویراستاران یکی از ویراستاران در این باره گله می‌کند: «چند سال پیش که کتاب پزشک محترمی را ویرایش کردم کتاب منتشر شد و نسخه‌ای برایم فرستادند. دیدم در شناسنامه کنار اسم من نام خانمی هم آمده است. با منشی آقای دکتر تماس گرفتم و علتش را پرسیدم. برایش سخت بود جواب بدهد. کمی مکث کرد و گفت: «همسر آقای دکتر هستند، چون در ترجمه کمک کردند، آقای دکتر گفتند اسم ایشان کنار اسم شما بیاید.» گفتم: «اما بهتر بود اسمشان را کنار اسم مترجم می‌آوردند نه کنار نام ویراستار»
کاملا غیر دولتی
حدود ۱۰ سال پیش خانم «آرزو انواری» ویراستار در مصاحبه با ایرنا بیان کرده بود: «متاسفانه در کشور هیچ آیین و قانونی برای ویراستاری نداریم و معلوم نیست چه کسی یا کسانی قرار است به مشکلات ویراستاران بپردازند و در رفع آن بکوشند .برای رسیدن به جایگاه واقعی و حق و حقوق خود، ما ویراستاران باید خودمان وارد عمل شویم.» که همینطور هم شد. انجمن صنفی ویراستاران پس از سال‌ها تلاش توسط فعالان این حوزه بالأخره در سال ۱۳۹۵ تشکیل شد و از آن زمان تاکنون سعی بر آموزش ویراستاران و سر و سامان دادن به وضعیت ویرایش در کشور دارد.
البته این نهاد طبق گفته مدیران انجمن دچار کمبود بودجه است و حمایتی از سازمان های دولتی دریافت نمی‌کند. طبق آنچه در سایت رسمی انجمن آمده است یکی از مشکلات جدی انجمن نداشتن مکان مستقل برای گردهمایی و تشکیل کلاس‌های آموزشی است. این در حالی است که در آیین‌نامه اهداف و سیاست های نشر یکی از وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گسترش آموزشهای فنی و حرفهای مرتبط با تولید و نشر کتاب و حمایت از آن است.
نیازمند نظارت
در کنار ویراستاران ماهری که در صنعت نشر فعالیت دارند عده ای ناویراستار نیز وجود دارد که باعث از بین رفتن اعتماد ناشر و نویسنده به ویراستاران شده‌اند. هومن عباس‌پور، ویراستار، می‌نویسد: «امروز به کسانی برمی‌خوریم که یقینا ویراستار نیستند ــ منظورم این است که بدیهیات ویرایش را نمی‌دانند ــ ولی مدعی‌اند که مثلا سی چهل کتاب ویرایش کرده‌اند. یک سر این موضوع هم ناشرانی هستند که به این افراد کار می‌دهند و نامشان را در کتاب به عنوان ویراستار درج می‌کنند. با این پدیده تربیت «ویراستار کاذب» باید برخورد کنیم. برای بررسی صلاحیت یکی از همین ناویراستاران، که کتابی فلسفی را به تعبیر خودش «ویراست» کرده بود، فایل و تغییرات او را دیدم. «نسبت‌گرایی» را کرده بود «نسبی‌گرایی»، «بود و نمود» را کرده بود «بود و نبود»، «علت» را کرده بود «دلیل»، بی‌آنکه بداند هر یک از این اصطلاحات در فلسفه معنایی دارد.» این پدیده ای است که نیاز است به طور جدی بررسی شود. شاید ایجاد هیئت ویراستاری در هر انتشارات به بهبود کیفیت ویراسته‌ها کمک کند چراکه سرویراستار بر ویرایش کتب نظارت می کند. اما ناشران به دلیل افزایش هزینه‌های تولید اثر، معمولا به سراغ این راهکار نمی‌روند. رئیس دانایی، مدیر انتشارات نگاه، در مصاحبه ای که از او در خبرنامه انجمن ویراستاران ذکر شده دلیل تشکیل ندادن هیئت ویراستاری را اینچنین توضیح می‌دهد: «روزگار غریبی است که ما گرفتارش شده‌ایم. من، قبل از انقلاب، کمتر از سه‌هزار جلد کتاب چاپ نمی‌کردم؛ ولی الآن تیراژ کتاب‌ها سیصد یا پانصد جلد است. فقط تیراژ کتابی که بسیار به فروش آن اطمینان داشته باشیم هزار جلد است. با این اقتصاد بیماری که در نشر داریم باور می‌کنید ما کتاب میفروشیم و چک پانزده‌ماهه میگیریم؟ با این اوصاف آیا میتوانیم تشکیلاتی را که شما فرمودید داشته باشیم؟ مقرون‌به‌صرفه است؟» مسئله نظارت بر ویراستاران به اندازه حمایت از ایشان دارای اهمیت است که به هر دلیلی غفلت از آن جایز نیست چراکه انحراف ویراستاران از طریقه درست، مثل گندیدن نمک است و وای به روزی که بگندد نمک.
ویراستاران از آسیب‌پذیرترین‌های صنعت نشر محسوب می‌شوند و دیواری کوتاه‌تر از آنان یافت نمی‌شود. گرچه با ایجاد انجمن صنفی ویراستاران این حرفه جایگاه بهتری در صنعت نشر پیدا کرد ولی هنوز هم نیازمند توجه، حمایت و نظارت است و بی‌شک قانون‌گذاری دقیق و مناسب بهترین پشتوانه برای این حرفه خواهد بود.
