در چه شرایطی خرید چک حلال است؟

یکی از مواردی که در بین بازاریان معمول است خرید و فروش چک است. بدین صورت که چک مدت دار را پیش از موعدش به مبلغ کمتر می خرند. این مساله مورد سوال بسیاری از افراد است که دانستن حکم شرعی آن موجب نیفتادن در پرتگاه ربا می شود.

مثال: فرض کنید بنده چکی دارم به مبلغ یک میلیون تومان که سررسید آن سه ماه بعد است. فردی آن را نقدا می خرد اما به مبلغ ۹۰۰ هزار تومان. حکم این کار چیست؟

ج: فروش چک مدت دار به دیگری به کمتر یا بیشتر از مبلغ مندرج در چک جایز است و اشکال ندارد. آنچه اشکال دارد و جایز نیست، این است که مبلغی از کسی قرض بگیرد و در برابر آن، چک مدت دار به مبلغ بیشتر از مبلغ قرض به او بدهد؛ این عمل قرض ربوی است و حرام است، اگرچه بعید نیست اصل قرض صحیح باشد.

س: خرید و فروش چک (مدّت‌دار) در چه صورتى جایز است؟

ج) فروش چک به شخص ثالث به مبلغ کمتر جایز نیست ولى فروش آن به بدهکار اشکال ندارد.

س: آیا کسر کردن بخشى از مبلغ چک مدت‌دار و نقد کردن آن جایز است؟

ج) اگر با خود شخصى که صاحب چک بوده و به شما بدهکار است چنین کارى انجام دهید (یعنى مبلغى کم کنید و بقیه را نقد بگیرید)، اشکال ندارد ولى با دیگرى جایز نیست. بنا به نظر اغلب مراجع تقلید این کار با یک شرط حلال است و آن شرط این است که چک صوری و دوستانه نباشد بلکه سند بدهکاری واقعی در ضمن یک معامله باشد. یعنی اینگونه نباشد که من برای گرفتن قرض ربوی از دیگری چکی بنویسم و آن را به مبلغ کمتر بفروشم زیرا این کار ربا و حرام است. اما اگر در قبال کاری مثل بنایی یا نجاری و غیره بجای اجرت نقد، چک مدت دار گرفتیم می توانیم این چک را به دیگری و به مبلغ کمتر و نقدی بفروشیم. البته برخی فقها (مانند آیت الله وحید خراسانی) هر چند فروش چک و سفته را توسط شخص طلبکار به بدهکار، جایز شمرده ولی فروش آن به شخص ثالث به قیمت کمتر را صحیح نمی‌دانند. و برخی نیز خرید و فروش آن، به هر دو شکل را حرام دانسته‌اند.

حضرت آیت الله العظمی ‌مکارم شیرازی (مد ظله العالی): در صورتی‌که چک مربوط به معامله‌ای باشد، و سند بدهکاری محسوب شود (و چک دوستانه نباشد) خرید و فروش آن به کمتر یا بیشتر از مبلغ مندرج در آن مانعی ندارد. همچنین سفته حقیقی را اگر کسی با دیگری به مبلغی کمتر معامله کند مثل این که سفته هزار تومانی را که سه ماه مدت دارد به نهصد تومان پول نقد معامله نماید و در حقیقت یک هزار تومان اسکناسی را که در ذمه بدهکار، طلب دارد، به نهصد تومان پول نقد می‌فروشد، این گونه معامله سفته اشکال ندارد (و آن را تنزیل سفته گویند) ولی معامله روی سفته دوستانه خالی از اشکال نیست، چون بدهی واقعی در آنجا وجود ندارد و راه‌هایی که برای حل مشکل آن ذکر شده هیچ کدام خالی از اشکال نمی‌باشد.

حضرت آیت الله العظمی ‌نوری همدانی(مد ظله العالی): خرید کردن چک چنانچه صوری نباشد اشکال ندارد. حضرت آیت الله العظمی‌ صافی گلپایگانی (مد ظله العالی): فروش چک و سفته صحیح نیست. بلی، طلبکار می‌تواند ذمه مدیون را به کمتر از مبلغ دین به دیگری نقداً بفروشد.

منبع: تبیان