مجادله‌ی بی‌پایان بر سر قیمت‌گذاری بنزین
برای افزایش قیمت بنزین و یا ثبات آن همیشه بین دو گروه از اقتصادان‌های ایران مجادله وجود داشته است. دولت در این میان باید تصمیم بگیرد که صحبت‌های کدام گروه را باید اجرایی نماید.
نسیم‌آنلاین: مسئله‌ی قیمت‌گذاری بنزین یکی از پر حاشیه‌ترین مباحث اقتصادی کشور است. حاشیه‌ی این بحث بعد از اعتراضات آبان 1398 که با افزایش قیمت شروع شد، بیشتر هم شد. به شکل کلی در اقتصاد ما دو نگاه به مقوله‌ی قیمت‌گذاری بنزین داریم. یک گروه با اشاره به میزان قاچاق بنزین و میزان مصرف بالای آن در کشور بیان می‌کنند که باید قیمت بنزین افزایش یابد و قیمت فعلی سبب کاهش کارایی در عملکرد اقتصاد می‌شود. اما از سوی دیگر گروهی از اقتصاددان‌ها بیان می‌کنند که افزایش قیمت بنزین تورم‌زا است و سبب افزایش بی‌عدالتی اجتماعی می‌گردد. از همین جهت بیان می‌کنند که باید بجای افزایش قیمت، رویکرد‌های فرهنگی و نظارتی نسبت به مسئله اعمال کرد. در این گزارش سعی می‌کنیم تا ادله‌های دو طرف را به زبانی ساده بیان کنیم.
بنزین برای هر نفر
یکی از ایده‌‌هایی که در راستای افزایش قیمت بنزین در سطح کشور مطرح شده ایدهی اندیشکده‌ی حکمرانی شریف باشد. ایدهی آنها است که ما بجای اینکه به هر خودرو سهمیه‌ای برای بنزین بدهیم به هر فرد یا هر کدملی مقدار معینی سهمیه دهیم.
افراد اندیشکده‌ی حکمرانی شریف معتقدند که با توزیع بنزین به شکل کنونی، دهک دهم یعنی ثروتمند‌ترین افراد جامعه 22 برابر دهک اول یعنی فقیرترین افراد جامعه از یارانه‌ی بنزین استفاده می‌کنند. این اندیشکده به صراحت اعلام می‌کند که افزایش قیمت بنزین سبب افزایش تورم نمی‌شود و در سایت خود بیان می‌کند: «اصولا افزایش قیمت بنزین طی چهار دهه اخیر، تقریبا اثر تورمی ندارد و اگر دولت می خواهد مانع افزایش تورم شود، باید از ثابت نگه داشتن قیمت بنزین دست بردارد!»
آنها بیان می‌کنند 60 درصد مردم خودرو ندارند، در نتیجه دادن سهمیه به خودرو غلط است به همین دلیل باید به هر کد ملی اعطا شود. بعد از اعطا سهمیه، افراد می‌توانند آن را در بازار بفروشند. در نتیجه دولت در قیمت‌گذاری تاثیر گذار نیست. همچنین برای جلوگیری از احتکار، دولت می‌توانند سقفی برای ذخیره سازی سهمیه در نظر بگیرد.
مشابه این ایده را سعید جلیلی در طی مناظرات انتخاباتی سال 1400 با عنوان «طرح وان» مطرح می‌کند. وی در طی مصاحبه‌ای بیان می‌کند: «طرح مد نظر ما به طور خلاصه این بود که در کشور میزان مشخصی مصرف حامل‌های انرژی داریم. این میزان را تقسیم بر جمعیت کشور می‌کنیم که یک واحد انرژی یا به اختصار وان که شامل سبدی از حامل‌های انرژی است به دست می‌آید.
حق برخورداری از این واحد انرژی را به صورت برابر به افراد جامعه می‌دهیم و مدیریت مصرفش در اختیار مردم قرار می‌دهیم. مردم می‌توانند مصرف کنند یا به افرادی که مصرف بیشتری دارند بفروشند. این می‌شود هم توزیع عادلانه، هم اصلاح الگوی مصرف و هم دولت برخلاف طرح های مشابه، پولی از جیب خودش نمی‌دهد. اختیار دادن به مردم بالاترین مصداق احترام به مردم است.»
تیم رسانه‌‌ای جلیلی برای تشریح ساده‌ی طرح وان آن را در قالب صورت موشن گرافی زیر معرفی کردند
طرح وان همان ایدهی اندیشکده‌ی حکمرانی شریف است که احتمالا تغییرات کوچکی بر روی آن صورت گرفته. اندیشکده‌ی حکمرانی شریف از جمله مزایای این طرح خود را این می‌داند که مردم در این سازوکار از افزایش قیمت بنزین رضایت پیدا می‌کنند و حتی این سازکار سبب می‌شود قاچاق به صادرات رسمی تبدیل شود و در سایت خود می‌نویسد:« ویژگی دیگر طرح رضایت بیشتر مردم از افزایش قیمت بنزین است. چرا که در این سازوکار افرادی که مصرف بنزین کمتر از سهمیه دارند با فروش سهمیه پول آن به حسابشان ریخته می‌شود. در این حالت وقتی تورم می‌شود، و قدرت خرید مردم ضعیف کاهش پیدا می‌کند، به‌خاطر افزایش قیمت بنزین، عملاً یارانه‌شان هم بیشتر می‌شود و بر خلاف طرح هدفمندی که ارزش یارانه نقدی مرور زمان کاهش پیدا کرد، عملا یارانه پرداختی افزایش و قدرت خرید مردم حفظ خواهد شد»
اما اندیشکده‌ی حکمرانی شریف و سعید جلیلی تنها کسانی نیستند که موافق ایدهی افزایش قیمت بنزین هستند. اقتصاددان‌ها و کارشناسان دیگری از جمله جعفر خیرخواهان، علی سعدوندی و... نیز بیان می‌کنند که قیمت بنزین در حال حاضر پایین است و باید افزایش یابد. البته بیشتر این افراد سازکار اجرایی دقیقی برای این کار بیان نکرده‌اند.
بنزین 20 هزار تومانی!
برای مثال جعفر خیرخواهان، هیئت علمی دانشگاه فردوسی معتقد است که ثابت نگه داشتن قیمت بنزین ایده‌ای پوپولیستی است که در نهایت به ضرر مردم ختم می‌شود. او همچنین بیان می‌کند: «کاش بعد از سال ۱۳۹۸ که بنزین آزاد ۳۰۰۰ هزار تومان شد هر سال مقداری به قیمت آن اضافه می‌شد تا دچار شوک قیمتی نشویم. به نظر من اگر این رویه اجرایی می‌شد قیمت بنزین اکنون نزدیک به ۲۰ هزار تومان بود اما قطعاً دچار مشکلات و عوارضی که اکنون با گرانی قیمت بنزین دچار آن خواهیم شد، نبودیم و قیمت آن با قیمت دیگر کالاهایی که در این سال‌ها گران شده‌اند دارای تعادل بود.»
تورم صفر افزایش قیمت بنزین
علی سعدوندی به عنوان یکی دیگر از حامیان گران‌سازی بنزین معتقد است که قیمتی که در حال حاضر برای بنزین داریم مطلقا منطقی نیست. او بیان می‌کند: «کل زنجیره ارزش حامل‌های انرژی باید اصلاح شود تا قیمت واقعی خود را پیدا کند. از طرف دیگر باید سیاست‌های جبرانی گذاشته شود و یارانه نقدی پرداخت شود.» سعدوندی حتی معتقد است که اثر افزایش قیمت بنزین بر تورم صفر است. در نتیحه با افزایش قیمت بنزین به مردم آسیبی وارد نمی‌گردد.
فریب برای افزایش قیمت بنزین
از سوی دیگر عده‌ی گروهی از اقتصادان‌ها و کارشناسان اقتصاد معتقدند که با افزایش قیمت بنزین بیشترین آسیب بر دهک‌های پایین جامعه وارد می‌شود و سبب افزایش بی‌عدالتی در جامعه می‌گردد.
فرشاد مومنی، هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی(ره) یکی از مخالفان سر سخت افزایش قیمت بنزین است. وی در طی نشستی در سال 1399 بیان می‌کند: « نئوکلاسیک‌های وطنی برای کارهای ضد مردمی، بزک علمی درست کرده‌اند و سیاست‌گذاران را فریب دادند و گفتند وقتی بنزین یارانه‌ای می‌دهیم در واقع این یارانه به ثروتمندان است؛ فقرا که ماشین ندارند! اینگونه نظام سیاست‌گذاری ما را غافل از این موضوع کردند که آن‌هایی که ماشین ندارند در اسارت ماشین‌دارها در می‌آیند چون آنها باید همیشه از مناطق دوردست و حاشیه مناطق شهری به مراکز کاری خود حمل شوند که نتیجه این است که به دلیل اینکه جمعیت حاشیه‌نشین وزن بیشتری دارد، بیشترین فشارها را به فرودستان و تولیدکنندگان وارد می‌کند. من نشان دادم که برآیند ۳۰ سال اجرای برنامه تعدیل ساختاری در ایران این بود که تمام عرصه‌های سیاستی که توصیه این افراد بوده به بن‌بست کامل رساندند و یک دولت زمین‌گیر، بشدت بدهکار و ناکارآمدی ایجاد کردند.»
گرانی بنزین، گرانی معیشت
همچنین حسین راغفر، هیئت علمی دانشگاه الزهرا(س) معتقد است افزایش قیمت بنزین سبب بحران‌های جدی اقتصادی، سیاسی و اجتماعی می‌شود. او بر خلاف برخلاف سعدوندی بیان می‌کند: «گرانی بنزین به معنای افزایش تورم، گرانی بیشتر و افزایش قیمت کالا و خدمات است. بدون تردید هزینه زندگی مردم در اثر این تصمیم بالا می‌رود و مصایب بیشتری متوجه آنها می‌شود.»
یارانه‌ی پنهان جعلی
یکی دیگر از مخالفان اصلی افزایش قیمت حامل‌های انرژی همت قلی‌زاده، کارشناس حوزه‌ی انرژی است. موافقان افزایش قیمت انرژی با بیان اینکه قیمت بنزین در داخل بسیار کمتر از دیگر کشور‌ها است می‌گویند که دولت ما به التفاوت قیمت بین‌الملی و داخلی را دارد یارانه می‌دهد و اسم آن را یارانه‌ی پنهان می‌گذارند. برخلاف آنها همت قلی‌زاده معتقد است که واژه‌ی یارانه‌ی پنهان واژه‌ای جعلی و غیر علمی است.
او بیان می‌کند: «عده‌ای می‌گویند چون کسری بودجه عامل تورم است پس باید قیمت انرژی و سوخت جهش پیدا کند. مرتب می‌گویند مصرف انرژی در جامعه ما بی‌رویه است در حالی که اینگونه نیست. سپس می‌گویند ما انرژی را گران می‌کنیم و پولش را به مردم می‌دهیم.
اگر پول آن را می خواهید به مردم بدهید، پس کسری بودجه را چگونه می‌خواهید جبران کنید؟ می‌گویند می‌خواهیم از قاچاق گسترده بنزین جلوگیری کنیم و اعدادی مثل قاچاق روزانه 50 میلیون لیتر بنزین مطرح می‌کنند که اساسا امکان پذیر نیست. به زعم ما روزانه 400 هزار لیتر بنزین قاچاق می‌شود.» .
همچنین همت قلی زاده معتقد است که نباید به بهانه‌ی کاهش قاچاق سوخت قیمت را افزایش داد چرا که قیمت‌ها در قسمت‌های مختلف دنیا با یک دیگر متفاوت است. او در توییتی به تفاوت قیمت‌ها در دنیا اشاره می‌کند و بیان می‌کند: «طبق استدلال برخی جهان با قاچاق اداره می‌شود.»
تصمیمات غیر قیمتی دولت
دولت به عنوان دستگاه اجرایی باید بین صحبت‌های نظری و کارشناسی انتخاب کند. در شروع دولت سیزدهم ابتدا ایدهی اندیشکده‌ی حکمرانی شریف به صورت آزمایشی و با شرایط خاص در کیش اجرا شد تا در صورت جوابگو بودن آن را برای مابقی نقاط کشور نیز استفاده کنند. طرحی که در کیش صورت گرفت با طرحی که اندیشکده حکمرانی شریف ارائه کرده دو تفاوت دارد. یکی آنکه صرفا دولت می‌توانست سهمیه‌ی بنزین را بخرد و مبادله بین مردم شکل نمی‌گیرد. دیگر اینکه قیمت ثابت 3000 تومان برای آن تعیین شد.
مرتضی زمانیان، مدیر گروه اقتصاد اندیشکده‌ی حکمرانی شریف در رابطه با اجرای این پروژه در کیش بیان کند که این طرح غلط اجرا شده و باید اجازه‌ی مبادله آزاد بنزین و آزاد بودن نوسانات قیمت بنزین را می‌داد. او در این رابطه می‌گوید: «حفظ نقش کلیدی دولت در این طرح منجر شد که در نهایت شهروندان جزیره کیش، سهمیه مازاد خود را به دولت فروختند. در مقابل دولت نتوانست مبلغ آن را در زمان مشخص واریز کند و همین مسأله منجر به کاهش استقبال شهروندان از طرح شد.»
یکی دیگر از اقداماتی که دولت در راستای پایش دقیق‌تر و کنترل بیشتر مصرف سوخت انجام داده، مدیریت کارت‌های سوخت است. دولت علاوه بر اینکه استفاده از کارت سوخت جایگاه‌داران سوخت را محدود کرده است سقفی نیز برای میزان استفاده از کارت سوخت‌های شخصی در نظر گرفته که برای هر شهر و استان متفاوت است. برای مثال به گفته‌ی عبدالله گیتی‌منش، مدیر شرکت ملی پخش فراورده‌های نفتی اصفهان قبل از اجرای طرح با کارت شخصی امکان برداشت سه بار از بنزین سهمیه‌ای در روز وجود داشت ولی با اعمال محدودیت‌ها به 2 بار و با بازه‌ی زمانی هشت ساعت تبدیل شد.
رویکرد استفاده کنترل مصرف بنزین از طریق کارت سوخت سبب شده که میزان استفاده از کارت سوخت به 70 درصد برسد. جواد اوجی، وزیر نفت در این رابطه بیان کردند: «روزی که کار را شروع کردیم ۱۷ درصد مردم از کارت سوخت شخصی خود استفاده می‌کردند و امروز این میزان به ۷۰ تا ۷۵ درصد رسیده است.» با افزایش استفاده از کارت سوخت‌های شخصی و اعمال محدودیت سقف برداشت دولت امید دارد که بتواند میزان مصرف بنزین را کاهش دهد و همچنین انگیزه برای قاچاق بنزین را از این طریق کاهش دهد.
