۲ نگاه متفاوت ایرانیان به «مرسی»؛ مرسی لیبرال آمریکایی یا یک رئیس جمهور انقلابی اسلام گرا؟

نسیم آنلاین: با مرگ مشکوک مرسی در جلسه دادگاهش باری دیگر موضوع رئیس جمهور سابق مصر در میان موافقان و مخالفانش در ایران داغ شده است. مرسی در دوره ای بسیار کوتاه و یک ساله پس از دهه ها دیکتاتوری مبارک بر راس قدرت مصر قرار گرفت و چالش ها و اتفاقات فراوان و عجییب تجربه کرد.

محمد مرسی، رئیس جمهور پیشین مصر در پی ۲۰ دقیقه صحبت در دادگاه، بیهوش به بیمارستان منتقل شد و در آنجا درگذشت. ارتش و وزارت کشور مصر پس از وفات محمد مرسی‏، حالت آماده باش کامل اعلام کردند.

محمد مرسی ۶۸ ساله دوشنبه بیست و هفتم خرداد در جریان حضور در جلسه محاکمه اش در موضوع جاسوسی برای قطر درگذشت.

مرسی پنجمین رئیس جمهور تاریخ مصر و اولین رئیس جمهور این کشور پس از انقلاب ۲۵ ژانویه ۲۰۱۱ پس از سرنگونی رژیم حسنی مبارک به شمار می رفت، وی اولین رئیس جمهور منتخب تاریخ مصر هم قلمداد می شد.

مرسی در بیست و چهارم ژوئن ۲۰۱۲ و در پی سرنگونی رژیم مبارک در اولین انتخابات مردمی تاریخ مصر با کسب حدود ۵۲ درصد آرا به پیروزی رسید و عنوان اولین رئیس جمهور منتخب این کشور را به خود اختصاص داد، دوره ریاست جمهوری وی از ۳۰ ژوئن ۲۰۱۲ پس از برگزاری مراسم تحلیف آغاز و تا زمان عزل در جریان آنچه کودتا علیه وی خوانده شده در سال ۲۰۱۳ ادامه داشت، برکناری وی پس از تظاهرات ژوئن همان سال صورت گرفت.

دفن شبانه و مخفیانه مرسی

وکیل محمد مرسی پس از این اتفاق خبر داد که وی از مدت ها پیش بیمار بود و ما بارها برای درمان وی درخواست داده بودیم که به برخی از این درخواست ها پاسخ مثبت داده شد و به برخی نیز پاسخ داده نشد. رسانه ها اعلام کردند، پیکر محمد مرسی در مقبره ای در شرق قاهره به خاک سپرده شد، در حالی که تلویزیون رسمی مصر به نقل از یک منبع پزشکی اعلام کرده است، محمد مرسی بر اثر سکته قلبی درگذشت.

دولت مصر که بعد از مرگ مرسی نیروهای امنیتی را به حال آماده‌باش در آورده است به سرعت و در ساعات اولیه بامداد امروز سه‌شنبه و تنها با حضور دو فرزند و یکی از وکلایش او را در گورستان شهرک نصر در شرق قاهره به خاک سپرد.

پایگاه اطلاع‌رسانی القاهره ۲۴ با اعلام این خبر به نقل از عبدالمنعم عبدالمقصود، وکیل مدافع مرسی، گفت: این مراسم با حداقل شرکت‌کنندگان از اعضای خانواده و تنها یکی از وکلای مرسی برگزار شد.

دولت مصر همچنین با درخواست خانواده مرسی برای دفن او در مقبره خانوادگی در استان الشرقیه زادگاهش مخالفت کرد. همچنین از قاهره خبر رسید دادستانی مصر اجازه انتشار پرونده پزشکی مرسی را نداد و آن را تا زمان تکمیل تحقیقات پزشکی قانونی محرمانه باقی نگه می‌دارد.

مرسی؛ اولین و شاید آخرین نماد دموکراسی مصر

رئیس‌‎جمهور فقید مصر در تاریخ دوازدهم تیرماه ۱۳۹۲ پس از هفته‌ها ناآرامی با عنوان جنبش تمرد به‌نمایندگی محمد البرادعی رئیس اسبق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌دست ارتش برکنار شد.

مرسی از زمان برکناری تاکنون در زندان به‌سر می‌برد و در چندین پرونده به اعدام و یا حبس ابد محکوم شده بود. قتل معترضان در اطراف کاخ الاتحادیه، جاسوسی برای قطر و ایران، حمله به یک زندان در سال ۲۰۱۱ میلادی و فراری دادن هزاران زندانی از جمله اتهاماتی بود که دادستانی مصر به مرسی وارد کرده بود.‎ این در حالی است که حسنی مبارک دیکتاتور مخلوع مصر قرار است همین روزها از زندان آزاد شود.

صابر گل عنبری کارشناس جهان عرب در خصوص مرگ مرسی و دموکراسی در مصر در یادداشتی نوشت:

درگذشت مرسی پس از ۶ سال حبس به دنبال کودتای سیسی علیه او در سال ۲۰۱۳ تنها درگذشت رئیس جمهورِ سابقِ محبوسِ مصر نیست، بلکه ترور نماد تنها انتخاب دمکراتیک این کشور در طول تاریخش است. مرسی تنها رئیس جمهور انتخابی مصر بود که یک سال حکومت کرد و با کودتای وزیر دفاعش عبدالفتاح سیسی از قدرت برکنار شد.

فارغ از اشکالات و ایراداتی که بر این دوره یک ساله حکمرانی اخوان المسلمین مصر وارد است، اما در تاریخ خواهد ماند که تنها رئیس جمهور انتخابی مصر متعلق به این جریان فکری است. بزرگ‌ترین اشتباه اخوان معرفی نامزد در انتخابات ریاست جمهوری در وضعیتی بود که موازنه قدرت چه در داخل مصر چه در منطقه به نفع آن‌ها نبود.

وجود مرسی هر چند در زندان، اما به عنوان نماد و سمبل این انتخاب در سایه شعار اخوان المسلمین و طیف طرفدار آن مبنی بر بازگشت مشروعیت به قدرت در این کشور همواره برای عبدالفتاح سیسی آزار دهنده بود. از این رو، سیسی همواره به مرسی به عنوان یک وجود مزاحم و لو در پشت میله‌های زندان نگاه می‌کرد. به این سادگی نمی‌توان این روایت رسمی دولت مصر را باور کرد که مرسی بر اثر ایست قلبی از دنیا رفته باشد. اگر هم تروری متعارف در کار نباشد، باز مرگ او یک ترور خاموش در نتیجه اهمال پزشکی است. خانواده مرسی و نهادهای حقوق بشری مصری و جهانی در طول شش سال حبس مرسی به ویژه در چند ماه اخیر، همیشه از اهمال پزشکی در حق وی، شکنجه‌های روحی و روانی و به خطر افتادن جان او می‌گفتند. خود مرسی در جریان جلسه محاکمه امروز و لحظاتی قبل از وفات گفته بود: در معرض مرگ عمدی قرار دارم و ممنوع از درمان هستم.

به دنبال اعتراضی که احکام اعدامی صادره علیه رهبران و فعالان مخالف مصری از جمله از جریان اخوان المسلمین در سطح جهان به ویژه از جانب نهادهای حقوق بشری برانگیخت، دولت سیسی به شیوه جدیدی روی آورد که به مرگ تدریجی این افراد ختم می‌شود و آن هم سیاست اعمال اهمال کامل پزشکی است که تاکنون قربانیان زیادی داشته است که معروف‌ترین آن‌ها محمد مهدی عاکف رهبر سابق اخوان المسلمین است. با این وضع، بعد از ترور خاموش مرسی باید منتظر اعلام مرگ مشکوک دیگر رهبران اخوان المسلمین در ماه‌ها و چند سال آینده بود.

آیا مرسی در جنگ ۲۰۱۲ غزه حامی تل‌آویو بود؟

یکی از اتفاقات مهمی که در طول یک ساله ریاست جمهوری مرسی رخ داد، جنگ غزه در سال ۲۰۱۲ بود. در خصوص عملکرد مرسی در این جنگ در ایران اختلافات زیادی وجود دارد. اما حماس و جهاد اسلامی در بیانیه خود پس از مرگ مشکوک مرسی از تلاش وی در جنگ ۲۰۱۲ به نیکی یاد کردند و از او تشکر کردند.

جنبش مقاومت اسلامی فلسطین حماس درگذشت محمد مرسی رئیس جمهور سابق مصر را به ملت این کشور، فلسطین، سراسر امت اسلامی و عربی و تمامی آزادگان جهان تسلیت گفت.

این جنبش در بیانیه‌ای تاکید کرد که مرسی پس از عمری مبارزه در مسیر خدمت به مصر و قضایای امت اسلام و فلسطین و مقابله با دشمن صهیونیستی و دفاع از قدس و مسجد الاقصی، دیده از جهان فروبست.

حماس تاکید کرد که غزه هرگز تلاش های مرسی در راستای پایان دادن به محاصره این منطقه و ایستادگی در برابر تجاوزات دشمن صهیونیستی علیه آن به ویژه جنگ سال ۲۰۱۲ را از یاد نخواهد برد.

در پایان این بیانیه حماس از درگاه خداوند برای مرسی طلب رحمت و مغفرت نمود و از خداوند متعال مسالت نمود که او را در زمره صالحین قرار داده و در بهشت برین جای دهد و به خانواده و بازماندگانش نیز صبر جمیل عطا فرماید.

جنبش جهاد اسلامی هم در بیانیه ای اعلام کرد که مرسی حامی فلسطین و قدس در مقابل اشغال گری صهیونیست‌ها بود.

اردوغان: مرسی شهید شد

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه همواره از منتقدین جدی سیسی بوده و در سال های ابتدایی دولت وی را غیرقانونی میدانست. لذا طبیعی است که نخستین و آتشین ترین واکنش های رسمی از سوی ترکیه باشد. وی در استانبول اعلام کرد:

مرسی شهیدی بود که در راه مبارزه جان باخت. تاریخ، ستمکارانی که باعث شهادت وی شدند را هرگز فراموش نخواهد کرد.

ظالمان می‌توانند قصد جان مظلومین را بکنند. حتی قادرند با کشتن آنها (مظلومین) باعث شهادت‌شان شوند، اما نمی‌توانند به عظمت مبارزات چنین افرادی خلل وارد کنند.

سیاست مرسی در قبال بحران سوریه: حمایت از بشار اسد تا قرار گرفتن در جبهه معارضین

واقعیت این است که سیاست خارجی مرسی، رئیس جمهور اخوانی مصر برخلاف تصورهای رایج که عموما ژورنالیستی است، ضمن تضاد با سیاست‌های اعلانی و اعمالی عربستان در تمام این سال‌های بحرانی، اگرچه با ایران تطبیق کامل نداشت اما در برخی حوزه ها نزدیکی هایی نیز داشت.

هویت اخوانی مرسی جز در چند هفته آخر ریاست جمهوری او، نقش پررنگی در مواضعش در قبال بحران سوریه نداشت. اگر هویت اخوانی محور مواضع او می‌بود، مرسی باید رویکرد اخوانی‌های سوریه را تائید می‌کرد که چیزی جز «اسقاط اسد» از طریق مبارزه مسلحانه نبود و در یاری رساندن به آن‌ها می‌کوشید. اما مرسی بارها اعلام کرد که راه‌حل پایان بحران سوریه، سیاسی است و این در حالی بود که او تحت فشار برخی دولت‌های عرب برای دمیدن بر آتش مسلحانه علیه اسد در سوریه بود.

برجسته‌ترین اقدام مرسی که موجب خشم عربستان شد، تشکیل کمیته چهارجانبه با حضور مصر، ایران، ترکیه و عربستان بود. فارغ از این‌که عدم دعوت از قطر به عنوان یک مدعی در این کمیته، موجب نارضایتی دوحه گردید، این اقدام مرسی عملا موجب ورود ایران به یک تلاش جمعی برای یافتن راهکار سیاسی جهت پایان بحران سوریه شد. این در حالی بود که عربستان سعی داشت ایران را به عنوان حامی اسد و بخشی از مشکل سوریه معرفی کند و نه یک طرف موثر در یافتن راه‌حل. این کمیته البته موفق نبود. عربستان با کم‌توجهی به این کمیته سعی کرد تا آن را از مسیر اثرگذاری خارج سازد. با این وجود یکی از مهم‌ترین مزیت‌های کمیته چهارجانبه این بود که زمینه را برای حضور مقامات ایرانی در قاهره فراهم آورد. این امر زمینه نزدیکی بیشتر تهران و قاهره را فراهم ساخت.

اقدام دیگر مرسی که در فضای ضدِ سوریِ جهان عرب، بسیار معنادار تلقی شد، اعزام کاردار به دمشق در اواسط اردیبهشت ۹۲ بود. این اقدام در حالی از سوی مرسی صورت گرفت که اتحادیه عرب کرسی سوریه را در اختیار معارضان قرار داده بود. مرسی با این اقدام، عملا تصمیم اتحادیه عرب را مورد اعتنا قرار نداد.

اما حدود یک ماه زمان لازم بود تا مرسی یکی از مهم‌ترین اشتباهات خود را مرتکب شود. او در ۲۵ خرداد ۹۲ در تجمع «حمایت از سوریه» در قاهره از قطع روابط مصر با دولت سوریه خبر داد و خواستار جهاد علیه بشار اسد، اجرای منطقه پرواز ممنوع در آسمان سوریه و خروج حزب الله از سوریه شد. اجرای منطقه پرواز ممنوع، یعنی تغییر راهکار مرسی برای حل بحران سوریه از فاز سیاسی به فاز نظامی. اما چرا مرسی این گونه تغییر موضع داد؟ نمی‌توان از اثر همایش «مواضع علمای امت در قبال حوادث سوریه» که همان روزها در قاهره برپا شده بود چشم‌پوشی کرد. این علما که یوسف قرضاوی هم عضوی از آن‌ها بود، در ۲۳ خرداد یعنی دو روز قبل از تغییر موضع مرسی با او دیدار داشتند. همه آن‌چه از آن جلسه رسانه‌ای شد، صرفا سخنان مرسی بود؛ ضرورت تلاش برای پایان دادن رنج‌های مردم سوریه، حمایت از هر اقدامی که موجب متوقف کردن خون‌ریزی‌ها شود و حمایت از یکپارچگی ارضی سوریه. پس از تغییر موضع مرسی و اعلام جهاد علیه سوریه، عبدالفتاح السیسی فرمانده وقت ارتش روی صفحه تلویزیون ظاهر شد تا بگوید که ارتش در امور کشورهای دیگر مداخله نمی‌کند. چند روز بعدتر هم با اعتراضات مخالفان مرسی و سرانجام کودتای ارتش، مرسی از قدرت کنار زده شد.

سفری حاشیه دار به تهران و تشدید ذهنیت ها علیه مرسی

سفر مرسی به تهران در اجلاس عدم تعهد را می توان از اصلی ترین مولفه های شکل دهنده افکارعمومی از عملکرد رئیس جمهور پیشین مصر در ایران دانست. سفری که می توانست تاریخی و احیا کننده روابط باشد اما با اشتباهاتی به یک چالش تبدیل شد.

سفر مرسی به تهران با واکنش های بسیار متفاوتی همراه شد. درحالیکه فعالان و کارشناسان سیاسی مصری این سفر را گامی مهم برای بازگرداندن توازن در روابط بین المللی مصر توصیف کردند، این سفر موجب خشم و ناراضیتی طرفهای آمریکایی و صهیونیستی شد چراکه به عقیده آنها این سفر تلاشها برای به انزوا کشاندن و محاصره ایران را به شکست کشاند.

روزنامه آمریکایی نیویورک تایمز با اظهار نارضایتی شدید از سفر مرسی به ایران تأکید کرد که این سفر به معنای حمایت از نظام ایران، و کاهش نفوذ آمریکا در مصر است. توماس فردمن نویسنده مشهور آمریکایی نیز سفر مرسی به تهران را گامی اشتباه و ناراحت کننده برای آمریکا توصیف کرد.

روزنامه آمریکایی لس آنجلس تایمز نیز خاطرنشان کرد، این سفر نشان داد که روابط مصر و ایران تغییر کرده است. این سفر نشانه ای آشکار از زلزله سیاسی در شمال آفریقا و خاورمیانه است که از انقلابهای عربی در تونس در سال ۲۰۱۰ آغاز شد.

روزنامه صهیونیستی یدیعوت احرونوت هم با انتقاد شدید از سفر مرسی به ایران، تأکید کرد که این گام زنگ هشداری است که باید از آن برحذر بود؛ به ویژه آنکه اخوان المسلمین به دنبال بهبود گسترده روابط با ایران است که این امر در نهایت به ضرر اسرائیل خواهد بود.

مرسی صحبت‌های خود را با درود به خلفای راشدین (ابوبکر، عمر، عثمان و علی) آغاز کرد و سپس حکومت سوریه را سرکوبگر و فاقد مشروعیت مردمی خواند. هیات شرکت‌کننده سوریه در اعتراض به این اظهارات سالن نشست را ترک کرد.

شیخ‌الاسلام کارشناس حوزه منطقه ای در این خصوص می گوید:« محمد مرسی اشتباه بزرگی مرتکب شد و از اصول اصلی جنبش عدم تعهد خارج شد و تنها موضع کشور مصر را بیان کرد، در حالی که به عنوان رئیس پیشین "نم" باید موضع همه کشورها را در سخنرانی خود پوشش می‌داد.»

وی در ادامه تاکید کرد که این مرسی است که باید مواضع خود را با مواضع سایر کشورهای عضو جنبش عدم تعهد مطابقت دهد و تاکید کرد که اعضا نباید با نظر رئیس‌جمهور مصر هماهنگ شوند. این در حالی است که موضع بسیاری دیگر از کشورهای عضو این جنبش درباره‌ی بحران سوریه به موضع رسمی مصر نزدیک‌تر است تا موضع جمهوری اسلامی ایران.

شیخ‌الاسلام همچنین مدعی شد اعلام چندباره‌ی مواضع برخلاف قوانین اجلاس است و گفت:«با وجودی که وی می‌توانست موضعی را یک‌بار اعلام کند، اما شاهد بودیم برخی مواضع را چندین‌بار تکرار می‌کرد و این برخلاف اصول است.»

مرسی و پایانی تلخ

مرسی پایانی تلخ داشت؛ به تلخی پایان مصدق و گورباچف در شوروی یعنی اعتماد به آمریکا....

مجید امانی حافظ منافع سابق ایران در مصر در این خصوص می نویسد: ۲۷ خرداد ۱۳۹۸، محمد مرسی اولین رییس جمهور منتخب مصر در زندان فوت کرد. نام او با تاریخ سیاسی اخوان المسلمین ممزوج شد. او یک‌سال تمام رییس جمهور مصر بود. تلاش داشت طرحی نو درافکند؛ اما نتوانست از ظرفیت مردمی مصر به سود خود و جریان اخوان المسلمین استفاده کند.

او مقهور دولت عمیق مصر و ابزارهای آن (ارتش، بخش امنیتی، پلیس، نهاد دینی، سرمایه‌داری وابسته به نظام مبارک، قوه قضائیه و رسانه) شد.

در ماه‌های آخر حکومتش سعی کرد به ایران نزدیک شود؛ اما مجالی نیافت. او تصور نمی‌کرد؛ اما آمریکا و سعودی از پشت به او خنجر زدند.

نفهمیدند چه کنند...

نتیجه این اعتماد کودتای ارتش به فرماندهی ژنرال سیسی در ژوئیه(تیرماه) ۲۰۱۳ میلادی شد؛ کودتایی که مرسی را رهسپار زندان کرد با پنج عنوان اتهامی: وادی نطرون، جاسوسی برای حماس و بیگانگان، حوادث کاخ الاتحادیه و همچنین وی در پرونده‌های اهانت به دستگاه قضایی و جاسوسی برای قطر تحت محاکمه قرار گرفت. در تمام مدتی که محمد مرسی در زندان به سر برد، امریکایی‌ها کمترین تلاشی برای رهایی وی از زندان و برکناری سیسی صورت ندادند و ترجیح دادند با دولت جدید مصر وارد تعامل شوند؛ مسئله‌ای که مشابه آن نیز در مورد دیکتاتور عراق صدام حسین قابل تعمیم است.