ردی از کاپیتولاسیون در سرنوشت ایران

چند هفته پیش، نخست وزیر و وزیر خارجه بریتانیا، از دولت امریکا تقاضا کردند که ضمن استرداد همسر یک دیپلمات آمریکایی، مصونیت وی (بر اساس قرارداد وین) را معلق کند تا به اتهام او در محاکم بریتانیا رسیدگی شود؛ دولت امریکا نپذیرفت و همین بسیاری را در بریتانیا آزرده خاطر کرد.

پلیس انگلیس، «آنا ساکولاس» همسر یک دیپلمات امریکایی را مقصر یک حادثه می شناسد. تخلف ساکولاس از مقررات رانندگی، منجر به سانحه و کشته شدن یک نوجوان ١٩ ساله انگلیسی شد. شهروند خطاکار امریکایی، در سایه مصونیت دیپلماتیک، ساعاتی پس از حادثه به امریکا گریخت.

تعریف کاپیتولاسیون در جامعه ایرانی، نسبتی با کلیدواژه های این ماجرا دارد. امریکا، مصونیت قضایی و تصادف رانندگی، یادآور توصیفی است که آیت الله خمینی از مصوبه جنجالی مربوط به گسترش دامنه شمول قرارداد وین داشت. در ٤ آبانماه ١٣٤٣ آیت الله خمینی چنین گفت: «اگر چنانچه کسی سگ امریکایی را زیر بگیرد، بازخواست از او می‌کنند؛ لکن، اگر شاه ایران یک سگ امریکایی را زیر بگیرد باز خواست می‌کنند؛ و اگر چنانچه یک آشپز امریکایی شاه ایران را زیر بگیرد، مرجع ایران را زیر بگیرد، بزرگتر مقام را زیر بگیرد، هیچ کس حق تعرض ندارد... اگر ما زیر اتومبیل رفتیم، کسی حق ندارد به امریکایی‌ها بگوید بالای چشمت ابرو!»

دولت وقت ایران ضمن پیگیری الحاق به کنوانسیون وین، طی تقدیم لایحه ای، ماده واحده شمول مصونیت های دیپلماتیک بر اعضای هیات های مستشاری امریکایی را پیشنهاد داده بود. مجلسین لایحه را تصویب کردند و آیت الله خمینی در سالروز ولادت حضرت فاطمه زهرا (س) اعلام کرد که «عید ایران را عزا کرده اند، عزا کردند و چراغانی کردند... استقلال ما را فروختند و باز هم چراغانی کردند؛ پایکوبی کردند...»

سخنرانی آن روز که بعدها به اعلام مخالفت با کاپیتولاسیون معروف شد، نهضت امام خمینی در برابر آمریکا را معتبر کرد. روز تجلی این نهضت، همزمان با جشن میلاد شاهنشاه و مصادف با سالروز تولد امام خمینی به تقویم قمری است. چند روز بعد در ١٣ آبان ماه، آیت الله خمینی را از ایران تبعید کردند.

سابقه اعطای حق کاپیتولاسیون در ایران، چندان از تاریخ ظهور آن در قراردادهای میان عثمانی و اروپا دور نیست. ابتدا شاه عباس صفوی چنین کرد و حتی کریم خان زند هم طی توافق با اجنبی، حقی مشابه به اتباع انگلیسی داد. اما کاپیتولاسیون از دوران قاجار رنگ دیگری گرفت و به نماد تحقیر مبدل شد. بر اساس آنچه طی عهدنامه ترکمانچای به ایران تحمیل شده بود، کاپیتولاسیون نه تنها شامل حال روس های پیروز شد، بلکه در جایگاه حقی قابل مطالبه برای دیگر دول هم نشست. (به اعتبار اصل دول کامله الوداد) در پایان جنگ جهانی اول، ایران بر آن شد تا از فرصت کنفرانس پاریس استفاده کند، شاید که با جلب احترام به حاکمیت ملی ایران، تمنای برچیدن کاپیتولاسیون را نیز به ثمر برساند. آنجا نشد اما درِ دیگری گشوده شد. انقلابیون روسیه از طلبکاری دست برداشتند و چندی بعد ایرانیان در پایان دوره ٩٩ ساله ترکمانچای، الغای کاپیتولاسیون را جشن گرفتند. روسیه تزاری تنها دارنده حق کاپیتولاسیون در ایران نبود، با این وجود نقش موثری در برچیدن آن ایفا کرد. محمد مصدق طی نطق٣٠ شهریور ١٣٢٩ در مجلس شورای ملی درباره چگونگی برچیده شدن کاپیتولاسیون چنین جمع بندی کرد که: «ما مرهون دولت شوروی هستیم که اول دولتی بود از حق کاپیتولاسیون از مطالباتی که داشت از امتیازاتی که افراد دولت شوروی در ایران داشتند صرف نظر کردند». مرتبط با الغای کاپیتولاسیون، رضاشاه پهلوی بر تقویت دستگاه قضایی تمرکز کرد تا متناسب با لوازم داوری میان ایرانیان و بیگانگان سازماندهی شود و بهانه ای برای مطالبه حق قضاوت کنسولی برجا نماند. یکی از محصولات این تلاش، کتاب «قانون مدنی» ایران است که تا امروز (با تغییراتی جزیی) اعتبار دارد. آنچه حکومت محمدرضا شاه طی احیای کاپیتولاسیون مرتکب شد، به تمسخر کشیدن دستاوردی بود که پدرش آن را جشن می گرفت و حتی برای اثبات وطن پرستی خود به آن ارجاع می داد. علی رغم تسلیم شدنهای دربار ایران به زور و زیاده خواهی اجنبی، مردم ایران هیچ گاه با این ننگ کنار نیامدند.

خشم بی مهار ایرانیان از خفت نتایج کاپیتولاسیون، ابتدا در قتل سفیر روسیه تزاری به ظهور رسید. با وجود تعهد ایران به حفاظت از همه اتباع و اماکن روسی، الکساندر گریبایدوف در یکسالگی معاهده ترکمانچای، طی هجوم مردم تهران به سفارتخانه روسیه کشته شد.

پس از انقلاب اسلامی، علی رغم لغو قانون مربوط به کاپیتولاسیون، در پانزدهمین سالگرد تبعید آیت الله خمینی، نوبت به تنبیه سفارت امریکا رسید. با تسخیر سفارت امریکا، دیپلمات های امریکایی به اتهام توطئه و اقدامات غیر دیپلماتیک، در خاک ایران به بند کشیده شدند.

اگر چه حمله به سفارت بریتانیا در ٨ آذرماه سال ١٣٩٠ اقدام قابل دفاعی محسوب نمی‌شود اما از باب نگاه تاریخی به کاپیتولاسیون، نمونه‌ای دیگر از تسویه حساب‌های عبرت آموز روزگار به شمار می‌آید. انگلیسی‌ها یکی از پیشگامان تحمیل کاپیتولاسیون بر ایران بودند، لذا از چشیدن طعم مجازات، گریزی نداشتند.

«الف»