فرصت‌ها و چالش‌های ناتو در جهان پسا جنگ اوکراین

نسیم‌آنلاین؛ پویا جادی: ناتو در سالیان پس از جنگ جهانی دوم و دوره بلوک‌کشی شرق و غرب و برای مقابله با تهدید کمونیست در آمریکای شمالی و با همکاری اروپای غربی تاسیس شد. در حال حاضر این سازمان دفاعی 31 عضو دارد و امروزه بسیاری از کشورها پس از جنگ اوکراین در پشت در این سازمان صف کشیده‌اند.

ناتو از کجا به کجا رسید؟

ناتو پس از آنکه خطر گسترش کمونیسم در اروپای غربی و سایر نقاط جهان توسط آمریکایی‌ها و شرکای اروپایی آن حس شد، در واشنگتن تاسیس شد و با تکیه بر ماده پنج این پیمان که طبق آن که حمله به یک یا چند کشور عضو پیمان مساوی با حمله به تمام اعضا تلقی می‌شود این سازمان تبدیل به اصلی‌ترین سلاح غرب بر علیه شوروی و هم‌پیمانانش شد.

به موازات ناتو سازمان‌های سنتو با مشارکت (عراق، بریتانیا، ایران، ترکیه و پاکستان) و سیتو با مشارکت (آمریکا، استرالیا، انگلستان، پاکستان، تایلند، فرانسه، فیلیپین و نیوزیلند) با فاصله زمانی و در مناطق مختلف جهان شکل گرفتند که هیچکدام مانند ناتو دوام نداشتند و پس از سقوط شوروی نیز انتظار بر این بود که نوبت نابودی ناتو سر برسد اما این پیمان بر خلاف انتظارات تا به امروز و به بهانه‌های متعددی از جمله بازوی اجرایی بودن شورای امنیت سازمان ملل باقی مانده و طی عملیات‌های مختلف مداخله جویانه‌ای به کشورهای متعددی از جمله صربستان، افغانستان، عراق و لیبی حمله کرده است.

جنگ؛ راه بقای ناتو

ناتو برای مقابله با تهدید شوروی ایجاد شد و پس از سقوط شوروی در جنگ بالکان مشارکت داشت و پس از آن برای مقابله با تروریسم در خاورمیانه و برای حمله به لیبی ورود کرد. در سالیان منتهی به جنگ اوکراین و پس از خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا صحبت‌هایی از عدم ضرورت حضور در ناتو مطرح شد. برای مثال امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه قبل از شروع جنگ اوکراین و در دوره ریاست جمهوری ترامپ بارها بر علیه ناتو سخنانی را مطرح کرد که در پشت آنها تلاشی برای کنار زدن ناتو و ایجاد یک سازمان امنیت جمعی اروپایی و بدون حضور و رهبری آمریکا وجود داشت.

این مواضع در دوره ریاست جمهوری ترامپ و فشار وی بر کشورهای عضو ناتو برای افزایش سهم آنها در بودجه این سازمان افزایش یافت و سایر رهبران سیاسی اروپایی از جمله رهبران احزاب راست و چپ افراطی مواضعی را بر ضد ناتو اتخاذ کردند.

ناتو به عنوان تنها یادگار جنگ سرد در حالی به ادامه حیات خود ادامه داد که بر خلاف توافقات انجام گرفته با روسیه قرار بر عدم گسترش و پیشروی آن به سمت اروپای شرقی بود و آنچه ناتو به رهبری آمریکا انجام داد دقیقا برعکس این توافق بود. لهستان، لتونی، لیتوانی، استونی و فنلاند در همسایگی روسیه به این سازمان پیوستند و کشورهایی مانند بلغارستان در اروپای شرقی نیز به لیست این گروه اضافه شدند. روسیه پس از گسترش ناتو به سمت مرزهای غربی خود احساس خطر کرد و دست به اقدامات متقابلی زد که به دخالت این کشور در کشورهای همسایه خود منجر شد. وقایع اوکراین و خشونت و کشتار روس‌تباران شرق این کشور به دست احزاب و گروه‌های نظامی دست راستی اوکراین، دستاویز خوبی برای روسیه بود تا به مسئله درگیری داخلی این کشور ورود کند و در سال 2014 اقدام به جداسازی کریمه و الحاق این بخش از اوکراین به خاک خود کرد. در ادامه تلاش‌ برای الحاق سایر بخش‌های روس‌تبار شرق اوکراین مانند دونتسک و لوهانسک انجام داد اما این اقدامات به دلایلی متوقف شد تا سال 2022 که سرانجام تهاجم گسترده روسیه به اوکراین انجام شد و هدف از آن تصرف شرق رود دنیپر بود. هدفی که با کمک‌های ناتو و فرسایشی کردن روند جنگ برای ارتش روسیه با در اختیار گذاشتن تسلیحات پیشرفته و آموزش نیروهای اوکراینی تا به امروز محقق نشده است.

می‌توان گفت که روسیه با تهاجم خود مانع پیوستن کشور بزرگ اوکراین در همسایگی خود به ناتو شده است اما از طرفی حمله روسیه اعضای ناتو را دوباره متحد کرد و هدفی برای بقا به این سازمان داد. در حال حاضر شرایط برای این پیمان دفاعی قرن بیستمی متفاوت از سه-چهار سال قبل است و بسیاری از کشورهای اروپایی برای عضویت در آن صف کشیده‌اند. یکی از این کشورها سوئد است که تلاش دارد تا پس از فنلاند به عضویت این پیمان دفاعی در بیاید تا به مانند همسایه خود در حوزه اسکاندیناوی توان بازدارندگی خود را در مقابل خطر تهاجم روسیه بالا ببرد. عضویت فنلاند در ناتو در سال 2023 که با روسیه نیز هم مرز است به تنهایی خشم روس‌ها را برانگیخته است و عضویت سوئد احتمال ایجاد یک بلوک اسکاندیناویایی در ناتو و مشابه منطقه بالتیکی ناتو(لتونی، استونی، لیتوانی) را بالا برده است. این اقدامات ناتو اما بدون مانع نخواهد بود.

رقابت و تضاد منافع در صف عضویت ناتو و اتحادیه اروپا

سوئد در حالی تلاش برای ورود به ناتو دارد که مقامات ترکیه از قرآن سوزاندن مکرر در سوئد و حضور نمایندگان گروه جدایی طلب کرد PKK و سایر شاخه‌های آن در این کشور ناراضی است و قصد امتیازگیری و استفاده از فرصت پیش آمده را دارند. برای عضویت یک کشور جدید در ناتو تمام کشورهای عضو باید موافقت کنند و مخالفت تنها یک کشور عضو می‌تواند مانع عضویت اعضای جدید شود. به همین دلیل ترکیه قصد دارد تا فرصت پیش آمده را از دست نداده و عضویت در اتحادیه اروپا که تبدیل به آرزوی دست نیافتنی ترکیه شده است را محقق کند. البته بعید است که ترکیه در این راه موفق شود اما امتیازات دیگری مانند قرار گرفتن مجدد در برنامه جنگنده‌های پیشرفته آمریکا می‌تواند جایگزین خوبی برای ترکیه باشد.

 به خصوص که حضور ترکیه در اتحادیه اروپا این اتحاد مسیحی را برهم زده و بلوک جدیدی از کشورهای شرقی و اسلامی اروپا در این اتحادیه با همکاری کشورهایی از بالکان به وجود خواهد آورد که تحت رهبری ترکیه امکان ایجاد چالش‌های بیشتری برای غرب و این اتحادیه را داراست.

در مقابل نیز اوکراین وجود دارد که برای حضور در ناتو بیشترین نیاز را از بین کشورهای در صف انتظار دارد اما در وضعیت فعلی احتمالا آخرین گزینه برای عضویت باشد!

گره کور جنگ اوکراین و صف ناتو

جنگ اوکراین از طرفی منجر به احیای ناتو شد اما از طرفی اختلافات بر سر اولویت پیوستن کشورهای جدید اروپایی به این پیمان دفاعی بالا گرفته است. از طرفی ترکیه و مجارستان با عضویت سوئد در ناتو مخالفت می‌کنند و یک بلوک از کشورهای شرق اروپا و بالکان را بر علیه بلوک غربی شکل داده اند و از طرفی اوکراین که بیشترین نیاز به عضویت در این پیمان را دارد بیشترین مانع را نیز در راه پیوستن به ناتو بر سر راه خود می‌بیند و بزرگترین آن روسیه است.

تا زمانی که جنگ روسیه ادامه دار باشد احتمال عضویت اوکراین در ناتو بسیار پایین است زیرا طبق ماده پنج آن به محض ورود اوکراین به ناتو تمامی کشورهای عضو ناتو بایستی بر علیه روسیه وارد جنگ شوند که تحقق این امر با توجه به توان اتمی روسیه دور از واقعیت است. از طرفی در صورت عضویت کیف در ناتو و بی عملی کشورهای عضو پیمان در مقابل تهاجم روسیه اعتبار این سازمان خدشه دار خواهد شد. بنابراین تا زمانی که جنگ ادامه دارد عضویت دور از دسترس است. از طرفی نیز بسیاری از تحلیلگران علت وقوع جنگ را تلاش اوکراین برای پیوستن به ناتو پس از وقایع 2014 می‌دانند. مقامات روسیه نیز بر این ادعا تاکید دارند و پیوستن اوکراین به ناتو را بخشی از برنامه غرب به منظور تجزیه روسیه می‌دانند. بنابراین از طرف دیگر می‌توان گفت که حتی پس از پایان جنگ نیز احتمال عضویت اوکراین در ناتو بسیار پایین است. حتی اگر همکاری این سازمان با کیف در حالت حداکثری باشد و به درخواست‌های بیش از حد زلنسکی پاسخ داده شود. زیرا به احتمال زیاد یکی از شروط قبول آتش بس از جانب طرف روسی عدم عضویت اوکراین در ناتو باشد و با توجه به بد عهدی طرف غربی در عدم گسترش ناتو به مرزهای غربی روسیه، احتمال اینکه اوکراین در لیست عضویت ناتو به صدر جدول برسد بسیار بعید است. در پایان نیز باید اشاره کرد که عضویت کیف در پیمان دفاعی ناتو راه حلی برای پایان جنگ نیست و تنها بحران پیش آمده را پیچیده‌ترخواهد کرد.