خانه احزاب؛ پروژه‌ی شکست خورده
چرا خانه احزاب که با هدف تقویت و گسترش فرهنگ حزبی آغاز به کار کرد، در ساماندهی به فعالیت احزاب و نهادینه کردن احزاب میان مردم ناموفق عمل کرده است؟
نسیم‌آنلاین؛ علیرضا بهرامی: به تاریخ 3 شهریور 1401 انتخابات شورای مرکزی خانه احزاب ایران در فرهنگسرای ارسباران با حضور ناظران وزارت کشور برگزار شد. این انتخابات هر سه سال یکبار برگزار میشود. سه فراکسیون 7 نفره تشکیل میشود که 21 نفر شورای مرکزی خانه احزاب را تشکیل میدهند. از هر کدام از فراکسیون های موجود 3 نفر به عنوان اعضای جانشین انتخاب می‌شوند که مجموعا 9 نفر اعضای جانشین را تشکیل میدهند. 1 نفر هم به عنوان بازرس و 1 نفر هم به عنوان بازرس جانشین از هر فراکسیون انتخاب می‌شوند. سه فراکسیون حاضر در خانه احزاب شامل فراکسیون مستقلین، اصلاح‌طلبان و اصولگرایان میشود.
خانه احزاب در سال 79 تاسیس شد. تاکنون هشت دوره از برگزاری انتخابات شورای مرکزی خانه احزاب می‌گذرد. در این سال‌ها خانه احزاب فراز و فرودهای فراوانی داشته است که حتی منجر به تعطیلی این تشکل و پلمپ دفتر رسمی آن نیز شده است. در مهر ماه سال 88 کمیسیون احزاب ایراداتی را به اساسنامه خانه احزاب وارد می‌کند و یک سال بعد وزارت کشور فعالیت خانه احزاب را غیرقانونی اعلام می‌کند. این کشمکش‌ها بر سر اختلافات بین رئیس جمهور وقت و خانه احزاب بوجود آمده بود. پس از آن تا سال 94 خانه احزاب رسما تعطیل شد. خرداد سال 94 با اصلاح اساسنامه این تشکل فعالیت خود را از سر گرفت. در ادامه به مهمترین وظایف خانه احزاب می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که چرا خانه احزاب که با هدف تقویت و گسترش فرهنگ حزبی آغاز به کار کرده بود، در ساماندهی به فعالیت احزاب و نهادینه کردن احزاب میان مردم ناموفق عمل کرده است.
اهداف و وظایف قانونی خانه احزاب
در اساسنامه خانه احزاب این تشکل را تشکلی مدنی و غیر دولتی که متشکل از نمایندگان احزاب و گروههای سیاسی است توصیف می‌کند. ماده 6 و 7 اساسنامه خانه احزاب به اهداف و وظایف این تشکل می‌پردازد:
ماده 6)
2 - ارتقاء و گسترش فرهنگ حزبی و فعالیت گروهی در جامعه در راستای اجرای اصل ۲۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
5 - اهتمام جهت تقویت بنیه مالی احزاب و گروههای سیاسی در چهارچوب قوانین و مقررات
8 - تلاش در جهت حاکمیت ضوابط قانونمند بر رقابت های سیاسی و پذیرش داوری بین احزاب و گروههای سیاسی
ماده7)
5- تهیه برنامه ها و راهکارهای اجرایی مناسب جهت ایجاد فضای سالم سیاسی در کشور
8- اظهار نظر و ارائه پیشنهادهای کارشناسانه درباره طرح ها، لوایح، تصویب‌نامه‌ها و آیین‌نامه‌های مرتبط با امور سیاسی به مراجع ذیصلاح
11- توزیع یارانه‌های مصوب و کمک‌های اشخاص (حقیقی و حقوقی) اعم از دولتی و غیر دولتی که به صورت هدیه، هبه، صلح در اختیار خانه احزاب قرار می‌گیرد، بین احزاب و گروههای سیاسی بر اساس آیین نامه مصوب شورای مرکزی
این موارد از مهم ترین وظایف و اهداف خانه احزاب می‌باشند. با وجود شکل‌گیری و فعالیت 20 ساله خانه احزاب وضعیت فعالیت حزبی در کشورمان از دیدگاه بسیاری از ناظران همچنان مناسب نیست. در کشور ما گسترش کمی احزاب صورت گرفته است و حدود 82 حزب با گستره فعالیت ملی و 34 حزب با گستره فعالیت استانی دارای مجوز از وزارت کشور هستند ولی این گسترش کمی موجب نهادینه شدن احزاب میان مردم نشده است.
خلاهای قانونی موجب شکل‌گیری احزاب صوری
یکی از دلایلی که موجب تورم حزبی و نهادینه نشدن حزب میان مردم میشود، وجود احزاب دولتی است. این پدیده که برخی از متفکران علوم سیاسی در ایران به آن اشاره کرده‌اند، پس از هر انتخابات ریاست جمهوری پدید می‌آید. به این معنا که رئیس جمهور پس از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری دست به ایجاد احزابی می‌زند که بتواند مجلس شورای اسلامی را در انتخابات بعدی با خود همراه کند. با این آسیب‌شناسی که گفته شد خانه احزاب ظرفیت این را دارد که طبق وظایف خود (بند 8 از ماده 7) اقدام به ارائه طرحی قانونی به کمیسیون احزاب کند و شرایطی را برای جلوگیری قانونی از این وضعیت فراهم کند.
دلیل بعدی عدم وجود ضوابط قانونی برای جلوگیری از شکل گیری احزاب صوری است. برخی احزاب در ایران از حمایت مردمی لازم برخوردار نیستند و فقط متشکل از شورای مرکزی خود هستند. بسیاری از کشورها برای جلوگیری از این مسئله لزوم ارائه کارت حمایت دستکم 1000 نفر از شهروندان دارای حق رای را هنگام ثبت حزب ضروری می‌دانند. اما خلا قانونی در این زمینه باعث گسترش بی‌حساب و کتاب احزاب صوری شده است. در قانون احزاب سال 95 حتی احزاب استانی نیز به رسمیت شناخته شده‌اند. امری که بی‌سابقه است و ابداع قانون سال 95 است. در صورتی که اکثر قوانین موجود گستره فعالیت احزاب را ملی می‌دانند و نه استانی. خانه احزاب با توجه به اهداف و وظایف پژوهشی که در اساسنامه آن آمده است می‌توانست پیشنهاد اصلاح قوانین در این حوزه را به مجلس یا کمیسیون احزاب ارائه دهد. یا حداقل اقدام به انتشار گزارشی عمومی در این زمینه بکند. یا اینکه آمار مربوط به اعضای احزاب و میزان پرداخت حق عضویت در احزاب را جمع آوری و منتشر بکند تا مردم بدانند کدام احزاب دارای حمایت واقعی و مردمی هستند و کدام یک شامل احزاب صوری می‌شوند.
توزیع یارانه حزبی
یکی از کارکردهای مهم خانه احزاب توزیع یارانه‌های دولتی بین احزاب است. هر ساله خانه احزاب موظف است گزارشی را به کمیسیون احزاب در مورد چگونگی توزیع یارانه‌های دولتی به احزاب ارائه دهد. قبل از تصویب قانون سال 95 نیز این تشکل به عنوان عضو ناظر بر چگونگی توزیع یارانه‌های دولتی در کمیسیون احزاب حضور می‌یافت. بعد از تصویب قانون جدید احزاب این تشکل همچنان وظیفه نظارت و ارائه گزارش از توزیع یارانه‌های حزبی را بر عهده دارد.
شفافیت داوطلبانه تامین مالی احزاب
در حال حاضر هیچکدام از احزاب حاضر به انتشار عمومی گزارش تامین مالی خود نیستند. شفافیت مالی احزاب در اکثر کشورهای دنیا پذیرفته شده است. درست است که قانون احزاب و سایر قوانین مربوط به این حوزه و حتی اساسنامه خانه احزاب بر این امر تاکید نکرده‌اند ولی خانه احزاب می‌توانست با توجه به ظرفیت‌هایی که دارد گامی در جهت اعتمادسازی بین مردم و احزاب بردارد.
یکی از بدیهی‌ترین اصول فرهنگ حزبی شفافیت مالی احزاب است و مسئله‌ای غریب در حوزه فعالیت سیاسی نیست. شفافیت مالی به هر چه مردمی‌تر شدن احزاب کمک می‌کند و باعث افزایش اعتماد عموم مردم به احزاب میشود. خانه احزاب ظرفیت قانونمند کردن این امر را نیز داشت که تاکنون اقدام به چنین کاری نکرده است.
خانه احزاب یک نهاد مدنی و غیردولتی است. انتظار می‌رود شفافیت مالی احزاب از سمت نهادهای مدنی آغاز شود و نوعی کنترل غیر دولتی در این زمینه بر روی احزاب وجود داشته باشد؛ تا هم مردم اعتماد بیشتری به احزاب و فعالیت مالی آنها داشته باشند و هم اینکه احزاب از شکل صوری خود فاصله بگیرند و پشتوانه مردمی قدرتمندتری برای خود کسب کنند.
