ریشه‌یابی مشکل تأمین آب شرب در کشور

نسیم‌آنلاین؛ محمد اسکندری: اخبار این روزهای کشور درباره اینکه تهران تا 100 روز دیگر آب دارد شاید برای مردم پایتخت نشین تازگی داشته باشد اما  این اتفاق در بسیاری از شهرها و روستاهای کشور در حد یک خبر نبوده بلکه مسئله‌ای است که مردم این شهرها سالها است با آن دست و پنجه نرم می‌کنند.

در تابستان امسال شهرهایی مانند شهرکرد و همدان در کنار بیش از 200 شهر کشور دچار تنش آبی شدند، به نحوی که مردم این شهرها بعضاً دست به اعتراض و تجمع زدند، آن هم نه کشاورزان برای حقابه کشاورزی بلکه مردم شهر نشین برای حق آب شرب.

امری که در سال‌های گذشته در شهرهایی چون برازجان و بوشهر و خرمشهر و ... نیز اتفاق افتاده است و شاهد بوده‌ایم که مردم در این شهرها در برخی از روزها یا کلا آب شرب نداشتند. یا به صورت جیره بندی آن را دریافت می‌کردند و به وسیله پمپ و تانکر آن را برای ساعات قطعی آب ذخیره می‌کردند. حتی بعضاً کیفیت آب برای شرب مناسب نبوده و مردم مجبور بودند تا با خرید آب معدنی، آب شرب مورد نیاز خود را تأمین نمایند.

البته تبعات این بحران برای همه نقاط کشور یکسان نبوده؛ عده‌ای در مرکز تنها استرس و دلنگرانی جیره بندی احتمالی آب را می‌کشند، عده‌ای در پیرامونِ مرکز آب‌ شرب‌شان برای چند روز جیره بندی می‌شود و عده‌ای هم در پیرامونِ پیرامونِ مرکز فرزندان خردسال خود را در هوتک‌ها از دست می‌دهند.

طبق آمار نیز در سال 1397، از 1157 شهر کشور، بیش از 330 شهر کشور دچار تنش آبی شدند. در این یادداشت این موضوع مورد ریشه‌یابی قرار می‌گیرد.

بالا بودن سرانه مصرف خانگی

به طور میانگین سرانه مصرف روزانه شهروندان ایرانی به 270 لیتر در روز می‌رسد، که این آمار در شهرهایی مثل تهران در بعضی از روزها، نزدیک به 300 لیتر در روز می‌رسد. این در حالی است که استانداردهای جهانی این عدد را حداکثر تا 150 لیتر در روز توصیه می‌کنند. یعنی در بعضی از روزهای سال، حتی این میزان مصرف به 2 برابر استاندارد جهانی هم می‌رسد.

یکی از دلایل بالا بودن میزان مصرف سرانه آب شرب در ایران، استفاده از لوازم خانگی پر مصرف همچون ماشین لباسشویی، ظرفشویی، شیرآلات، کولر و ... است که درجه استاندارد آنها پایین است. به نحوی که برخی از کارشناسان تأکید می‌کنند که در صورت استفاده از لوازم خانگی با رتبه مصرف انرژی مناسب‌تر، می‌توان تا 50 درصد نیز در مصرف آب صرفه جویی کرد.

بالا بودن تلفات آبی

برآوردهای کارشناسی نشان می‌دهد که در کشور ما به طور میانگین نزدیک به 25 درصد از آب قابل شرب، جزو تلفات آبی به حساب می‌آید. این عدد حتی در برخی از استان های کشور نزدیک به 40 درصد نیز برآورد می‌شود و مقدار حجم آب تلف شده در کشور به بیش از 1400 میلیون متر مکعب در سال برآورد می‌شود.  طبق استانداردهای جهانی میزان تلفات آب شرب باید حداکثر 10 درصد باشد، اما میانگین تلفات آب شرب در کشور 2.5 برابر میزان استاندارد جهانی است. 

علت این امر را می‌توان به طور مثال در فرسودگی لوله‌های انتقال و  فرار فیزیکی آب جستجو کرد.

اشتباهات مدیریتی

تمامی موارد بالایی سبب شد تا مسئولان امر اقدامات مقتضی مدیریتی جهت بهبود تأمین آب شرب کشور اتخاذ نمایند به طور مثال در بند الف ماده 36 برنامه ششم توسعه بر تأمین حداقل 30 درصد آب آشامیدنی مناطق جنوب کشور از طریق شیرین کردن آب دریا تأکید شده است که نشان از اهمیت این مسئله و توجه سیاستگذاران به این امر دارد.

 در سال 97  نیز برنامه ای تحت عنوان «برنامه پایداری و ارتقای کیفی آب شرب شهرهای پرتنش» با هدف رفع تنش آب شرب در مناطق بحرانی کشور به تصویب رسیده است که در طی 3 سال مبلغی بیش از 5 هزار میلیارد تومان برای این امر اختصاص یافته است. اما متاسفانه بسیاری از این پروژه‌ها تکمیل نشده است و به تبع آن تاکنون نتوانسته است به حل مشکلات این مناطق کمکی نماید، چرا که علاوه بر چالش‌های عدم تخصیص بودجه، چالش عدم اولویت بندی پروژه‌ها سبب شده است تا اتمام بسیاری از پروژه طول بکشد و بر تعداد پروژه‌های ناتمام کشور افزوده شود.

البته امروزه نیز طرح‌هایی چون جهاد آبرسانی مورد توجه سیاستگذاران قرار گرفته است که امید است که با درس گرفتن از اشتباهات اقدامات گذشته، شاهد چالش‌ها و اشتباهات گذشته نباشیم.

چالش‌های کلان سیاستگذاری

مسائل حوزه مدیریت منابع آب در کشور، جزو مسائل چند وجهی و پیچیده کشور هستند. به همین علت نمی‌توان تنها با انجام یکسری اقدامات کوتاه مدت، مقطعی و بدون توجه به سایر وجوه و پیچیدگی‌ها به حل این مسائل امید داشت که در ادامه به 2 مورد از این چالش‌ها اشاره خواهیم کرد:

1- عدم توجه به آمایش سرزمینی

موضوع بسیار مهم آمایش سرزمینی که در برنامه‌های توسعه مورد تأکید قرار گرفته است، تاکنون مورد توجه سیاستگذران و مدیران اجرایی قرار نگرفته است. به نحوی که سبب افزایش بی‌قاعدگی در مدیریت کشور شده و به توسعه نامتوازن کشور دامن زده است. این امر را در توسعه نامتوازن شهرها و افزایش جمعیت شهری در کشور قابل مشاهده است؛ امری که سبب افزایش نیاز آب شرب در برخی از شهرها همچون تهران، اصفهان و مشهد شده است.

2 - عدم توجه به مدیریت به هم پیوسته منابع آب

مدیریت به هم پیوسته منابع آب یعنی سیاستگذاری در حوزه آب‌های زیرزمینی نمی‌تواند بدون توجه به سیاستگذاری در زمینه منابع آب سطحی صورت گیرد. سیاستگذاری در زمینه کشاورزی، بدون توجه به سیاستگذاری در زمینه آب شرب، ناقص خواهد بود. عدم توجه به این امر را در برداشت آب رها سازی شده برای شرب توسط کشاورزان یا شکستن لوله انتقال آب شرب به یزد توسط کشاورزان اصفهانی قابل مشاهده است.

مواردی همچون بالا بودن سرانه مصرف خانگی، بالا بودن میزان تلفات آبی، استفاده از لوازم پر مصرف خانگی، اشتباهات مدیریتی و چالش‌های کلان در حوزه سیاستگذاری جزو اصلی‌ترین ریشه‌های آب شرب در کشور است. برای حل این مشکلات در کوتاه مدت باید اولویت‌بندی پروژه‌ها، تخصیص به موقع بودجه طرح‌های تأمین آب شرب و پرداخت کمک هزینه جهت تعویض لوازم خانگی پرمصرف در دستور کار قرار بگیرد. در بلندمدت هم با تدوین و اجرای کامل سند آمایش سرزمینی، مدیریت به هم پیوسته منابع آب در کشور باید به سمت حل این بحران حرکت کرد.

*عکس از ایرنا