تقلب در پایان نامه و رساله، شایع‌ترین نوع تخلف
چرا هر از چندگاهی شائبه تقلب در اخذ مدرک مرتبط با تحصیلات تکمیلی توسط مسئولان و حتی جامعه دانشگاهی مطرح می‌شود اما موضوع مسکوت باقی گذاشته شده و در نهایت به فراموشی سپرده می‌شود
نسیم‌آنلاین؛ منصور مقیمی‌زاده: با طرح دوباره موضوع مدرک تحصیلی نامزدها در مناظرات ریاست جمهوری، دوباره حاشیه‌های مرتبط با مدرک تحصیلی مسئولین در اذهان عمومی یادآور شد. در شرایطی که تاکنون پیرامون مدرک تحصیلی برخی مقامات عالی رتبه کشور، حتی پاسخ درستی به افکار عمومی داده نشده، این پرسش پیش روی همگان قرار دارد چرا هر از چندگاهی شائبه تقلب در اخذ مدرک مرتبط با تحصیلات تکمیلی توسط مسئولان و حتی جامعه دانشگاهی مطرح می‌شود اما موضوع مسکوت باقی گذاشته شده و در نهایت به فراموشی سپرده می‌شود. در همین مورد دکتر مصطفی زالی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با تشریح انواع شیوه‌ها برای تقلب و تخلف علمی، موثرین روش برای این قبیل تخلفات را برقراری امکان‌های نظارت عمومی بر سوابق تحصیلی و پژوهشی افراد می‌داند.
مرجع تشخیص مدارک جعلی، وزارت علوم است
این استاد دانشگاه با تشریح روش‌های تخلف علمی، 3 شیوه را برجسته‌تر از دیگر شیوه‌ها عنوان می‌کند: "یک حالت اینکه فردی در مدرک تحصیلی‌اش یا در فرآیند معرفی خودش به عنوان صاحب مدرک تحصیلی تقلبی انجام داده یعنی اساسا فاقد تحصیلات دانشگاهی هست و جعل مدرک کرده است. پدیده‌ای که در انتخابات مجلس پیشین، یکی از منتخبین صورت داده بود و منجر به ابطال نتایج آن حوزه انتخابیه شد. یعنی بدون اینکه هیچ سابقه تحصیلی برای فرد وجود داشته باشد، جعل مدرک صورت گرفته بود.
حالت دوم این است که فرد دارای سابقه تحصیلی هست ولی مدرکش را از دانشگاه معتبری اخذ نکرده که این حالت پدیده شایعی هم هست که دانشگاه‌هایی در جهان وجود دارد که حالا به طرق مختلف مدرک تحصیلی هم می‌دهند. از قدیم هم وزارت علوم مرجع تشخیص آن بوده است، که آیا این دانشگاه مدرکش به رسمیت شناخته شود یا خیر. این هم شیوه رایجی بود و کسی که توانمندی لازم برای درج مدارک عالی را نداشتند، می‌رفتند در این دانشگاه ثبت‌نام می‌کردند و مدرک می‌گرفتند. خود این حالت دو صورت داشت، یکی اینکه واقعا تحصیل می‌کردند، مورد دیگرش این تحصیلات مکاتبه‌ای بود. علی الخصوص در انگلستان این شیوه خیلی رایج بود."
تقلب در پایان نامه و رساله، شایع‌ترین نوع تخلف
این مدرس دانشگاه با توضیح اینکه این دو حالت تخلف علمی را می‌توان با اعمال روش‌هایی جلوی آن‌ها را گرفت، حالت سوم و شایع‌تر تخلفات علمی را این گونه تشریح کرد: "حالتی که فرد به ظاهر در یک مرکز آموزش عالی معتبر تحصیل کرده ولی فرآیند اخذ مدرک، یک فرآیند اصیلی نیست. حالا یا پایان‌نامه تقلبی است یا بخش‌هایی از آن تقلبی است، که این هم باز خودش برمی‌گردد به یک معضل اساسی‌تر که آن هم گسترش بی‌ضابطه آموزش عالی و به طور خاص مقاطع تحصیلات تکمیلی در چند سال اخیر است. این گسترش بی‌ضابطه آموزش عالی سبب شده تا فرآیند تحصیل در مقطع آموزش عالی بسیار ساده شده، هرکس که بخواهد وارد این مقطع شود، و عملا بدون صرف وقت زیاد، بدون جدیت لازم مدرک را به دست بیاورد. دانشگاه آزاد یک طرف این قضیه است، دانشگاه‌های غیرانتفاعی یک طرف دیگری از ماجرا هستند، پردیس‌های خودگران دانشگاه‌های دولتی هم باز یکی دیگر از نقاطی هستند که این چیزها خیلی در آن به چشم می‌خورد."
زالی برخورد با دو دسته نخست از تخلفات یاد شده را به دلیل عدم تفسیرپذیری، آسان دانست و گفت: "در مورد آن دسته اول که مدرک جعل کردند، نخست جعل مدرک جرم‌نگاری حقوقی مشخصی دارد و کمتر هم پیش آمده که کسی این کار را بکند و با او برخورد نشده باشد. ما دو مورد مشهور داشتیم، یکی در اواسط دهه هشتاد و دیگری در همین انتخابات اخیر مجلس که جعل مدرک انجام داده بودند، یعنی هیچ سابقه‌ای از آن‌ها موجود نبود و صرفا یک کاغذی را به عنوان مدرک ارائه داده بودند. این‌ها عملا از مسئولیت خودشان کنار گذاشته و منفصل شدند. بنابراین جعل مدرک خیلی سریع کشف می شود، چون ضوابط مشخص و روشنی دارد و تفسیر پذیر نیست. آن حالت دوم هم که فرد از دانشگاه غیرمعتبر مدرک دارد، این هم تفسیر پذیر نیست. چون خود وزارت علوم سالانه دانشگاه‌های معتبر را مشخص می‌کند، یعنی الان شما برید در سایت وزارت علوم مشخص کرده که در هر کشوری از جهان کدام دانشگاه‌ها معتبر هستند."
قانون غیر موثر برای مبارزه با تقلب‌های علمی
این عضو هیئت علمی معتقد است که کمتر با تخلفات حالت سوم برخورد شده و علت این امر را شایع‌تر بودن، تفسیرپذیری و ضعف در قانون دانسته و عنوان می‌کند: "مشکل اصلی در این حالت این است که شاید بشود گفت تا همین چند ماه اخیر، قانون روشنی برای برخورد با تقلب‌های علمی به این معنا وجود نداشته است. البته یک آیین‌نامه‌ای اخیرا ابلاغ شده که ظاهرا آیین‌نامه سفت و سختی هم هست و باید آن را هم دید. اما من فکر می‌کنم حتی در آیین‌نامه جدید هم مشکلی که به طور جدی وجود دارد، این است که ببینید آن حالت اول که خب کسی می‌آید کاغذی بدون پشتوانه را به عنوان مدرک ارائه می‌کند، خیلی راحت قابل کشف است. ولی تقلب علمی تفسیرپذیر است. تقلب علمی یعنی مثلا فردی آمده پایان‌نامه نوشته است؛ در این پایان‌نامه بدون اینکه به کار دیگران ارجاع بدهد، از کارشان استفاده می‌کند، یا بدتر از آن ارجاعات به کار دیگران بیش از حد لازم است و عملا کار او به عنوان یک کار پژوهشی اصیل قابل قبول نیست. بنابراین، این حالت تفسیر پذیر است و نیاز دارد یک کمیته حقیقت‌یابی از نیروهای متخصص تشکیل بشود که متاسفانه در کشور ما امروز فضای لازم برای برخورد با این قبیل تخلفات وجود ندارد."
فساد سیستماتیک ناشی از گسترش بی‌ضابطه آموزش عالی
وی معتقد است که ریشه اصلی عدم مقابله با این قبیل تخلفات گسترش بی‌ضابطه آموزش عالی بوده که باعث شده عملا برخورد با این تخلفات بلااثر شود. زالی در تشریح این علت العلل اصلی گفت: "گسترش بی‌ضابطه آموزش عالی باعث شده که شما سالانه دارید اگر نگویم هزاران مورد دارید صدها مورد فارغ التحصیل بی‌کیفیت تربیت می‌کنید که این‌ها با یک شدت و ضعفی پایان‌نامه همه‌شان به نوعی غیراصیل است. حتما دیده‌اید که در کنار میدان انقلاب بنگاه‌های فروش پایان‌نامه وجود دارد و مدام هم گفته می‌شود که چرا نیروی انتظامی و وزارت علوم با این‌ها برخورد نمی‌کند ولی این سوال مطرح نمی شود که چرا این بنگاه‌ها می‌توانند مشتری پیدا کنند؟ دلیل اصلی مشتری پیدا کردن این بنگاه‌ها، گسترش بی‌ضابطه آموزش عالی و فقدان زیرساخت‌های لازم برای نظارت بر پایان‌نامه‌هاست. به عنوان یک نمونه در سال 1386 دانشگاه آزاد یک شهرستان دور افتاده، در رشته مهندسی نرم افزار 50 دانشجو در مقطع ارشد گرفته بدون اینکه حتی یک استاد داشته باشد! خب شما وقتی این‌طور آموزش عالی را گسترش می‌دهید، 50 فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد تربیت نمی‌کنید، این یعنی تولید 50 متقلب! خب وقتی اینقدر تقلب وسیع شد امکان برخورد با تقلب هم از بین می‌رود. یک فساد سیستماتیکی به دلیل گسترش بی‌ضابطه آموزشی عالی شکل گرفته و به دلیل این فساد سیستماتیک طبیعی است که چون تعداد متقلبین و متخلفین زیاد است دیگر امکان برخورد با این‌ها وجود ندارد. یعنی اگر قانون سفت و سختی هم نوشته بشود ولی قانونی که ذیل آن تعداد متخلفین از یک حدی بیشتر شود، عملا بلااثر می‌شود"
سایت استعلام مدرک وزارت علوم در دسترس عموم قرار بگیرد
این استاد دانشگاه برای مقابله با حجم بالای تخلفات در این حوزه، راه حل را در امکان فراهم کردن نظارت عمومی می‌داند و معتقد است سه راه‌حل در همین مورد وجود دارد: "نخست مطالبه این هست که وزارت علوم، یک سایتی که الان در دسترس دارد و از طریق شماره ملی و شماره تلفن می‌توان به طور آنلاین استعلام مدرک را انجام داد، همگانی بکند. یعنی شما بتوانید اسم و فامیل من را بزنید و اگر سابقه‌ای از من در آن سایت وجود داشته باشد، این را استعلام کنید. مثلا یکی از تخلفات شایع در ایران این است که فرد مدرک دکترا ندارد، رفته در دوره دکتری تحصیل کرده یا از پایان‌نامه یا رساله‌اش دفاع نکرده، یا بعد از امتحان جامع و قبل از دفاع رساله انصراف داده؛ و حالا به استناد همان سابقه تحصیلی ناقص به خودش عنوان دکتر می‌دهد. خب اگر این سایت در دسترس قرار بگیرد، این سوابق روشن شده و معلوم می‌شود که این فردی که به اون عنوان دکتر می‌دهند، واقعا سابقه‌ای از ایشان به عنوان فارغ‌التحصیل دوره دکتری وجود دارد یا خیر. ثانیا مشخص می‌شود که این فرد که دارد خودش را به عنوان فارغ التحصیل دکتری معرفی می‌کند، از کدام دانشگاه است و چه سالی فارغ التحصیل شده و خلاصه همه موارد مرتبط مشخص می‌شود."
فراهم کردن امکان نظارت عمومی بر سوابق علمی پژوهشی افراد
وی دیگر راه‌حل‌ها را اینگونه تشریح می‌کند: "ثانیا این مطالبه شکل بگیرد که تمام سوابق پژوهشی افراد برای اخذ مدرک تحصیلی که مشخصا رساله ارشد و دکتری آن‌ها باشد، رایگان یا حداقل با یک هزینه کم در دسترس عموم باشد. یعنی من اگر می‌خواهم در مورد پایان نامه یک فردی اطلاعاتی به دست بیاورم، این پایان نامه آنلاین موجود باشد. خود این دسترسی عمومی به سوابق پژوهشی فرد یک راهی را برای نظارت عمومی باز می‌کند. کما اینکه این مواردی هم که اخیرا روشن شد، از همین طریق بدست آمد. راه سوم هم این است که نخبگان با مطالبه راه‌حل اول و راه‌حل دوم، خودشان یک نظارت عمومی فراجناحی را بر سوابق تحصیلی افراد شروع کنند و مسئله تقلب علمی را در فضای عمومی به یک منکر تبدیل کنند. یعنی یک گفتمان‌سازی صورت بگیرد. شاید 5 سال پیش این حرف‌ها زده نمی‌شد، اما امروز مطرح می‌شود و این نشان می‌دهد که این مسیر را باید نخبگان و رسانه‌ها با قوت بیشتری ادامه دهند، منتهی زیرساخت‌هایی که ما اساسا چنین مطالبه‌ای را داشته باشیم، این هست که به اطلاعات دسترسی داشته باشیم. لازمه دسترسی به اطلاعات هم همان دو حالت اول هست، یعنی استعلام مدرک تحصیلی و سوابق پژوهشی افراد در دسترس همگان قرار بگیرد"
زالی در مورد قانون و آیین نامه‌‌ای که برای مبازره با تخلف در آثار علمی وجود دارد، افزود: "کار دیگری که رسانه‌ها و متخصصین می‌توانند، انجام دهد این است که خود این قانون و آیین‌نامه را وسط بگذارند، و آن را بررسی کنند که این ضوابط می‌تواند جلویش را بگیرد یا خیر، یعنی قانون از کفایت لازم برخوردار هست یا خیر."
