رنگ و روی «زرد» فرهنگ
«زرد» تنها یک رنگ نیست بلکه صفتی است که گاهی برای برخی رسانه‌ها به کار می‌رود. رسانه‌هایی که محتوای آنها به همان میزان که سطحی است و ارزش خبری ندارد، تاثیر فرهنگی مخرب و عمیقی بر جای می‌گذارد.
نسیم آنلاین؛ محسن خسروی: نوع محتوای ارائه شده در رسانه‌ها از جهت تاثیر آنها بر فرهنگ عمومی اهمیت دارد. در کشور ما نیز موضوعات مختلف فرهنگی همواره مورد بحث بوده و نمونه آن اتفاقات چندماه اخیر حول محور حجاب است. طبیعتا محتوای ارائه شده در رسانه‌ها بر این مظاهر فرهنگی موثر است و کنترل بیرونی در این مورد باید با مدیریت محتوای فرهنگی جامعه تناسب داشته باشد. یعنی آنچه در رسانه‌ها به‌صورت ناخودآگاه به‌عنوان الگوی فرهنگی معرفی می‌شود باید با نوع برخوردهای قهری در این مورد همخوانی داشته باشد. بطور مثال در موضوع حجاب اگر نهادهای متولی به برخورد با بی‌حجابی می‌پردازند باید به ازای آن نهادهای دیگری که در این حوزه فعال‌اند وظیفه خود را به درستی انجام دهند. نهادهای رسانه‌ای که گاهی اوقات با وارد شدن به ورطه تولید محتوای «زرد» چرخه مدیریت فرهنگی را با اختلال روبرو می‌کنند.
زمانی که اوایل قرن بیستم در ایالات متحده نام یکی از قهرمانان مجموعه‌های کارتونی کودکان و نوجوانان روی نشریات با حروف زردرنگ نوشته شد، اصطلاح «روزنامه نگاری زرد» رواج یافت. به این دلیل که این نشریات بیشتر نقش تفریحی و تفننی داشتند از آن زمان برای تحقیر هر نوع روزنامه‌نگاری که سطحی و عامه‌پسند باشد کلمه «زرد» به کار می‌رود. تا اینجای کار ممکن است اطلاق کلمه زرد به یک رسانه خیلی هم بد نباشد اما زمانی که اثرات منفی این نوع روزنامه‌نگاری یا بطور کلی تولید محتوای رسانه‌ای را دریابیم، در تولید و استفاده این نوع از محتوا محتاط‌تر خواهیم بود. زردنویسی البته در همه حوزه‌ها از جمله فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و... وجود دارد و صرفا در حوزه چهره‌های مشهور، حوادث و... نیست. اصولا محتوای زرد محتوایی است که با استفاده از روش‌های عوام‌گرایانه سعی دارد مخاطب بیشتری جذب کند.
تی‌وی پلاس
سال 94 همزمان با رشد و گسترش اینترنت و افزایش چشمگیر تولید محتوا در این فضا، سایت «تی‌وی پلاس» به وسیله چند تن پایه‌گذاری شد. از جمله این افراد محمدرضا حسینیان است که در برنامه‌های مختلف تلویزیون از جمله برنامه‌های مذهبی و مناسبتی به اجرا پرداخته. البته پیش از این تاریخ چنین سایتی با دامنه دیگری توسط حسینیان تاسیس شده بود؛ او در مهرماه سال ۹۳ در مصاحبه‌ای که در آرشیو سایت تی‌وی پلاس نیز موجود است، از صداوسیما تقاضای اخذ مجوز برای راه‌اندازی «تلویزیون» می‌کند و درباره این سایت اینترنتی، توضیح می‌دهد: «دامنه این تلویزیون اینترنتی "ریتم زندگی" و شعارش این است: "به زندگی‌ات ریتم بده". یعنی کمی سرعت، نشاط و رنگ و آب بده. روی کلمه تلویزیون تاکید میکنم. چون تلویزیون نهایت آرزوی ماست که به آن برسیم. تلویزیون یعنی تعداد تصاویری که قابلیت پخش دائم داشته باشند. ما در واقع یک ویدئو سایتی هستیم که ۸۰ درصد ویدئو است و ۲۰ درصد خبر است و از وزرات ارشاد مجوز گرفتیم.» بعدها این دامنه به تی‌وی پلاس تغییر نام می‌دهد و فعالیت خود را از سر میگیرد.
حسینیان در جای دیگری از این گفتگو درباره کلمه تی‌وی‌پلاس که نام جایی است که در آن، گروه کار می‌کنند می‌گوید: «تی‌وی‌پلاس یعنی تلویزیون مثبت که دو بحث دارد. یکی همان کلمه مثبت که به معنای مثبت است و دیگری یعنی بالاتر از تلویزیون که شامل موضوعاتی می‌شود که تلویزیون کمتر به آن پرداخته‌است که ما قرار است به آن بپردازیم.» البته تاسیس این سایت برای حسینیان به قیمت ممنوع‌التصویری تلویزیونی‌اش در سال 94 تمام شد. او در این باره به خبرنگار ایسنا می‌گوید: «ممنوع‌التصویری‌ام ماجرایی است که به روزهای 21 و 22 اسفندماه 94 برمی‌گردد که دوستان مرا به حراست سازمان صداوسیما دعوت و موضوع ممنوع‌التصویری‌ام را به من ابلاغ کردند و تذکر دادند چنانچه همین امروز که با هم حرف می‌زنیم سایت تی‌وی پلاس‌تان را بستید که بستید اگر نبستید ممنوع‌التصویرید.» اگرچه انتقادات وارد شده به تی‌وی پلاس در نهایت منجر به این شد که حسینیان از مدیریت این سایت استعفا دهد اما نام او بعنوان پایه‌گذار این سایت همچنان برجسته است. حتی اگر در توضیحات کانال آپاراتِ تی‌وی پلاس، نام او از میان بنیانگذاران این سایت حذف شده باشد! حسینیان سال 96 بعد از اوج گرفتن انتقادات به محتوای این سایت نوشت: «بدینوسیله اعلام میکنم اینجانب هیچ مسولیت و رابطه کاری در امر تولید محتوی، فرم، قالب، سوژه و... در تی‌وی پلاس ندارم. دوستان دلواپس! من نه مدیر عامل، نه مدیرمسئول و نه سردبیر این رسانه‌ام. پس خوب و بدش به من ارتباطی ندارد. یک روز یک کلنگی را زدیم و تاوانش را نیز دادیم.» اما انتقادات به تی‌وی پلاس چه بود که اینگونه باعث شد حسینیان خود را از هیئت مدیره آن کنار بکشد؟
انتقادات
واحد شدن استانداردها و معیارهای نظارت بر محتوای رسانه‌ای می‌تواند تاحدودی از آشفتگی فضای فرهنگی بکاهد و نظارت بر آن را آسان‌تر و کارآمدتر کند. یعنی نظارت بر محتوای ارائه شده در رسانه‌های صوتی‌تصویری فراگیر، سنجه‌های واحدی داشته باشد که بتوان عملکرد آن را بر این اساس ارزیابی کرد. ناگفته پیداست این امر هرگز در فضای صوت و تصویر فراگیر تحقق پیدا نکرده است. نگاهی به محتواهای منتشر شده در پلتفرم‌ها و سایت‌های داخلی پخش ویدیو این ماجرا را به خوبی آشکار می‌کند. امیرحسین شریفی تهیه‌کننده سینما و تلویزیون در این باره می‌گوید: «شبکه نمایش خانگی این روزها به شدت نیازمند یک برخورد شدید و قهری است و با تولیدات بسیار پیش پا افتاده و نازلش سطح سلیقه مخاطب را دچار تنزل کرده و ذائقه مخاطب را به سمت فیلم های سطحی گرایش داده است.» اینکه روش مدیریت این فضا برخورد قهری است یا نه غرض ما نیست؛ اما مسلم است که این فضا با توجه به انتقادات گسترده وارده به آن نیازمند مدیریت است.
گرچه گستردگی فعالیت تی‌وی پلاس به اندازه شبکه نمایش خانگی نیست اما محتواهای ارائه شده در آن با توجه به قالب‌شان گستره تاثیر بالایی دارند. پرداختن به زندگی چهره‌های مشهور و ارائه محتواهای بعضا عجیب و غریب که تا به حال از یک رسانه مجوز دار شنیده نشده به همان میزان که می‌تواند مخاطب آن را افزایش دهد از ارزش آن می‌کاهد. در نهایت این محتوا قطعه‌ای از پازل بزرگتری می‌شود که این روزها در شکل‌دهی به فرهنگ و سبک زندگی مردم موثر است. در یکی از قسمت‌های منتشر شده گفتگویی میان مجری و زوج مهمان برنامه صورت میگیرد که قابل تامل است:
ـ نمی‌خواهد بگویی، قرص ماه شب چهارده، بگو خانمت به نظرت چقدر خوشگل است؟
+ خوشگل است.
ـ از بیست چقدر می‌دهی؟ منطقی بگو، نه از روی احساس بگویی ۲۲.
+ هجده
ـ‌آن دو نمره را برای چه کم کردی؟ چه چیزی ایراد دارد؟
ـ اگر بعد از خواستگاری سروش، همسرت، شهاب حسینی هم می‌آمد و می‌گفت من به شما علاقمندم بین سروش و شهاب حسینی کدام یک را انتخاب می‌کردید؟
+ شهاب حسینی!
ـ آقا! بین شما و شهاب حسینی، خانم، شهاب حسینی را انتخاب کرد. نظر شما چیه؟
+ منطقیه!
علاوه بر محتواهای مشابه منتشر شده سبک پوشش و تعاملات مهمانان و مجری برنامه نیز قابل بحث است. غرض عیب‌جویی از یک برنامه پرمخاطب و اثرگذار نیست بلکه نشان دادن شکاف و فاصله‌ی میان محتواهای فرهنگی منتشر شده و انتظاری است که از رفتار و سبک زندگی مردم در جامعه وجود دارد. اگر چنین محتواهایی با مهمانان با پوشش ظاهری اینچنینی به راحتی تحت نظارت نهادهای ناظر منتشر می‌شود نمی‌توان انتظار داشت جوانان که عمده مخاطبان محتوای منتظر شده در اینترنت هستند بطور کامل طبق استانداردهایی که 180 درجه مخالف با این محتواهاست عمل کنند. این امر در نهایت خود را در نتیجه عکس برخوردهای قهری و بی‌فایدگی آنها نشان می‌دهد که باعث ایجاد هزینه‌های سنگین برای جامعه شبیه حوادث پیش آمده در چند ماه اخیر می‌شود.
یک «زرد» تمام عیار
محمدرضا حسینیان، پایه‌گذار تی‌وی پلاس سال 93 می‌گوید: «ما فقط همه تلاشمان این است که تصویر ایرانِ با شادی با انرژی و با لبخند را نشان دهیم. برای همین مردم چندبار ویدئوهای ما را ببینند. هرکس ویدئوهای ما را دانلود کند و شئر کند به نفع ماست؛ چون دوربین ما جز خوبی‌ها و پاکی‌ها و ترتمیزی‌ها و شادی‌ها چیزی نشان نمی‌دهد.» فارغ از اینکه رسانه‌ای که صرفا «خوبی‌ها» و «ترتمیزی‌ها» و «پاکی‌ها» را نشان دهد اصولا قابل تحقق نیست، باید گفت با نگاهی گذرا به محتوای این سایت متوجه خواهید شد که هرگز چنین چیزی از محتواهای تی‌وی پلاس دریافت نمی‌شود. در بخشی از سری ویدیوهای این سایت با نام «اسکرین‌شات» مصاحبه‌ای با دختران و پسران جوان منتشر می‌شود که سوالات آن از این قرار است: «حاضری با دختر یا پسری که قبل از تو رابطه داشته ازدواج کنی؟ چرا با دخترها یا پسرها دوست می‌شوید؟ آیا شما در کوچه و خیابان به خانم‌ها تیکه می‌اندازید؟» و بعد آقاپسر مصاحبه شونده جواب دهد «بله می‌خواهی همین الان جلوی شما به این خانم‌ها تیکه بیندازم؟» و سپس آقاپسرها توضیح می‌دهند که تا به حال به دختران جوان چه تیکه‌هایی انداخته‌اند. گرچه این ویدیو ظاهرا در مذمت این رفتار منتشر شده اما شیوه بیان آن به شکلی است که قبح این قضیه نادیده گرفته می‌شود.
دست گذاشتن روی موضوعات خاصی که معمولا جنجال‌برانگیز و پرطرفدارند اما ارزش خبری بالایی ندارند از ویژگی‌های مهم رسانه‌های اصطلاحا «زرد» است. این نوع محتواها توجه مردم را از اخبار مهم‌تر و با اهمیت و دامنه تاثیر بالاتر به موضوعات سطحی و تفننی تغییر می‌دهند. پیامد این تغییر توجه در نظام‌های مردم‌سالاری دوری‌گزینی مخرب از موضوعات مهمتری مانند سیاست است که در بزنگاه‌های تعیین کننده خود را نشان می‌دهد. تی‌وی پلاس اگرچه صفحاتی با محتوای سیاسی، مذهبی و... ایجاد کرده اما محتوای ارائه شده در آن غالبا موضوعات جنجال بر انگیز مربوط به چهره‌های مشهور را در بر میگیرد.
حسینیان درباره اطلاق صفت «زرد» به این رسانه می‌گوید: «اگر ما سایت زرد هستیم یک نفر بیاید یک چیز درستش را ایجاد کند. من اصلا با زرد بودن مخالفت ندارم و معتقدم پاساژی که پاخور ندارد هیچ مغازه‌ای در آن قیمت پیدا نمی‌کند. شما باید شرایطی ایجاد کنید که رسانه‌تان طرفدار داشته باشد. وقتی پاخور پاساژتان خوب بود بعد مغازه‌ای در آن بزنید و چیزی که دلتان می‌خواهد را عرضه کنید. وقتی پاخور پاساژتان خوب بود بعد مغازه ای در آن بزنید و اون چیزی که دلتان می خواهد را عرضه کنید. آخرین کانالی که ایجاد کردیم کانال فرهنگی و مذهبی بود. یعنی بعد از یکسال و هفت ماه چون اگر از اولش می گفتیم تی وی پلاس کانال فرهنگی مذهبی دارد حتما آن را پس می زدند. اما الان یکی از پربیننده ترین کانالهای ما کانال فرهنگی مذهبی است.» عدم مخالفت حسینیان با زرد بودن رسانه احتمالا از تعریف متفاوتش از این نوع محتوا برمی‌خیزد وگرنه قرار نیست با هر وسیله‌ای مخاطب را پای رسانه خود بنشانیم. علاوه بر این احتمالا مجری پیشین صداوسیما شناخت کاملی از سیر تاریخی رسانه‌ها و ویژگی خاص رسانه‌های جدید که در آن مخاطب از حق انتخاب زیادی برخوردار است ندارد. دورانی که رسانه‌های صوتی‌تصویری منحصر به تلویزیون می‌شد و همین تلویزیون هم تنها یکی دو شبکه فعال داشت و هر محتوایی که ارائه می‌شد بدون مزاحمت به قلب مخاطب می‌نشست گذشته است. امروز ارائه محتوای سیاسی یا مذهبی در یک سایت هرگز به معنای مشاهده و دریافت تاثیر قطعی آن توسط مخاطب نیست و این از بدیهیات علوم رسانه است که مخاطبان امروز در برابر حجم و تنوع محتوای ارائه شده فعال‌اند و حق انتخاب دارند. امروز این مخاطبان‌اند که انتخاب می‌کنند چه محتوایی ببینند و ارائه محتوای مذهبی لابلای محتواهای دیگر بیشتر شبیه یک نقشه کودکانه برای ارائه مطالب عمیق به مخاطبان است.
با توصیفاتی که گفته شد به نظر می‌آید تی‌وی پلاس نیز با وجود گذراندن دوران اوج خود از جمله رسانه‌هایی است که از قواعد تولید محتوای زرد پیروی کرده‌است. البته طبیعتا تی‌وی پلاس تنها عنصر این عرصه نبوده اما همواره قطعه‌ای از پازل رسانه‌ای و فرهنگی به حساب آمده است که خوراک فرهنگی جامعه را تهیه کرده و به تاثیرات تخدیری رسانه بر مخاطبان دامن زده‌اند. این کارکرد خود را در تعارضات اجتماعی و بزنگاه‌های سیاسی که حساسیت شرایط بالاست نشان می‌دهد. نمونه آن انتخابات است که قشر قابل توجهی از مردم بدون شناخت پیشین و صرفا با هیاهوهای سیاسی یا طرفداری چهره‌های مشهور دست به کنش سیاسی می‌زنند و از این طریق تاثیر خود را بر فضای سیاسی و حاکمیتی کشور وارد می‌سازند. به علاوه، رهایی چنین بلندگوهای زرد فرهنگی و از طرف دیگر برخوردهای سختِ سرخ با رفتارهای خارج از چارچوب‌های فرهنگی جامعه دوگانه‌ای است که حاصل آن تعارضات شدید اجتماعی و حوادثی از قبیل اتفاقات چندماه اخیر است که هزینه‌های زیادی را به کشور و جامعه تحمیل کرد. شاید این اوضاع یادآور مثل معروفی باشد که می‌گوید گندم از گندم بروید جو ز جو!
