از «بز بالدار» تا «سیمرغ بلورین»

نسیم آنلاین؛ محسن خسروی: بی‌سبب نیست که جشنواره فیلم فجر را «بزرگترین رویداد فرهنگی ایران» می‌نامند. این جشنواره با تمام فراز و نشیب‌‌هایش همچنان «ویترین سینمای ایران» است و سینماگران ایرانی هنوز سودای شکار معتبرترین جایزه سینمایی کشورمان را در سر می‌پرورانند. مجری برگزاری این جشنواره بنیاد سینمایی فارابی است که آن را زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌کند. حالا چند روز بیشتر به پر کشیدن چهل‌ویکمین سیمرغ جشنواره فیلم فجر باقی نمانده است. سیمرغی که هرسال حواشی مخصوص به خودش را داشت. از انتقاد به فیلم‌ها و اظهارات هنرمندان در نشست‌های پرسش و پاسخ تا نوع پوشش بازیگران و عوامل فیلم‌ها. اما نگاهی به تاریخچه این جشنواره بیندازیم تا ببینیم سیمرغ از کجا زاده شد و امروز در کجا قرار دارد.

از «بز بالدار» تا «سیمرغ بلورین»

جشنواره فیلم به‌طور کلی در ایران پیش از انقلاب آغاز شد. «جشنواره جهانی فیلم تهران» نخستین جشنواره بین‌المللی فیلم در ایران بود که از سال 1351 آغاز به کار کرد و تا سال 1356 ادامه داشت. جشنواره‌ای که هنرمندان در آن برای دستیابی به لوحه زرین «بز بالدار» رقابت می‌کردند و بیشتر برندگان آن هنرمندان خارجی بودند. "فرهیختگان" نوشته «بز بالدار» از جمله آثار حجمی باقی‌مانده از دوره هخامنشیان است که در "موزه لوور" قرار دارد و به احتمال قوی این نماد براساس همین تفسیر برای جشنواره فیلم تهران طراحی شده بود. اما عمر بز بالدار خیلی طولانی نبود و با پیروزی انقلاب اسلامی، این جشنواره که با حمایت فرح پهلوی برگزار می‌شد از دستور کار خارج شد.

بعد از انقلاب اسلامی در سال 1357 تا سال 61 جشنواره‌ای برای رقابت بین فیلم‌های ایرانی و خارجی برگزار نشد. تنها در سال 60 جشنواره فیلم «میلاد» بدون هیچگونه رقابت یا تقدیر از فیلم برتری برگزار و تنها به نمایش تعدادی فیلم ایرانی و خارجی در آن بسنده شد. اما در سال 61 جشنواره فیلم «فجر» برای اولین بار با این نام آغاز به کار کرد. در سال اول و دوم، این جشنواره برگزیده‌ای نداشت. اما سال 63 برای اولین بار بعد از انقلاب یک فیلم ایرانی به نام «مترسک» به‌عنوان فیلم برگزیده انتخاب شد و «لوح زرین» جشنواره فجر به آن تعلق گرفت. از نکات قابل توجه این دوره اعطای لوح زرین بهترین بازیگر نقش مکمل به «پرویز پرستویی» 28 ساله بود. در دوره سوم بود که «سیمرغ بلورین» برای برگزیدگان جشنواره طراحی شد. به نشانه زلالی آبی که سیمرغ داستان عارفانه «عطار نیشابوری» در پایان سیروسلوک خود به آن می‌رسد.

ادامه پرواز سیمرغ

بعد از پایان جنگ تحمیلی و در اوایل دهه هفتاد استقبال از فیلم‌های این جشنواره اوج گرفت و همچنین نسبت سینماگران به مدیران در هیئت داوری فیلم‌ها افزایش یافت تا توجه بیشتری به جنبه فنی و تخصصی فیلم‌ها معطوف شود. تا سال 1374 تنها فیلم‌های ایرانی در جشنواره‌ی فجر به رقابت می‌پرداختند اما از این سال به بعد، بخش «بین‌الملل» فیلم‌ها هم به جشنواره اضافه شد. از پایان دهه هفتاد بود که جریان‌های سیاسی چپ و راست به طور جدی در عرصه سیاست سر بر آوردند و این فضا به خودی خود بر کیفیت برگزاری جشنواره تاثیر می‌گذاشت. دولت‌ها با توجه به اینکه چه گرایش سیاسی‌ای داشته باشند فیلم‌ها را برای شرکت در سودای سیمرغ انتخاب می‌کردند. این قضیه طبیعتا متاثر از انتخاب دبیر جشنواره بود که معمولا با توجه به گرایش دولت‌ها انجام می‌گرفت. دبیران جشنواره از ابتدا تا به حال از این قرارند:

تا به امروز برگزاری این جشنواره هرسال ادامه داشته است. البته با حواشی و پستی و بلندی‌های مخصوص به خودش. با افزایش تدریجی تجربه سیمرغ، کم‌کم تغییراتی در آن ایجاد شد و بخش‌های جدیدی به آن اضافه شدند. سیر تکامل جشنواره فیلم فجر را می‌توان در یک نگاه این‌گونه ترسیم کرد:

آمارها و اولین‌ها

تا سال 1397 رکورد بیشترین سیمرغ بلورین بهترین فیلم را «ابراهیم حاتمی‌کیا» و رکورد بیشترین سیمرغ بلورین کارگردانی را «مجید مجیدی» از آن خود کرده‌اند. علاوه بر این «داریوش مهرجویی» ده بار کاندیدای دریافت سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی بوده و از این نظر رکورددار است. همچنین قله بیشترین سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن را مشترکاً «فاطمه معتمدآریا»، «لیلا حاتمی»، «پروانه معصومی»، «هدیه تهرانی»، «باران کوثری» و «مریلا زارعی» و همچنین بهترین بازیگر نقش اول مرد را «پرویز پرستویی» فتح کرده‌اند.

پرویز پرستویی اولین کسی بود که در سن جوانی سیمرغ را شکار کرد. او در 28 سالگی به خاطر بازی در فیلم «دیار عاشقان» از دومین جشنواره فیلم فجر در سال 1362 جایزه بهترین بازیگر نقش مکمل مرد را از آن خود کرد. «علی نصیریان» در سن ۸۴ سالگی برای بازی در فیلم «مسخره باز» سیمرغ گرفت و مسن ترین برنده این جایزه شد. جوان‌ترین بازیگر مردی که سیمرغ نقش اول را گرفته «حسین عابدینی» است. او به خاطر بازی در فیلم «باران» در 20 سالگی سیمرغ دوره نوزدهم (سال 1379) را دریافت کرد. بهرام رادان با به دام انداختن سیمرغ دوره بیست و دوم (سال 1382) برای فیلم «شمعی در باد» رتبه دوم را دارد.

«گلشیفته فراهانی» جوانترین بازیگر زنی که سیمرغ بازیگر نقش اول زن را گرفته است. او در ۱۴ سالگی برای بازی در فیلم «درخت گلابی»، سیمرغ دوره شانزدهم (سال ۱۳۷۶) را گرفت. «ترانه علیدوستی» با دریافت سیمرغ در ۱۸ سالگی و «باران کوثری» با شکار سیمرغ در ۲۱ سالگی در رتبه‌های بعدی قرار دارند. فیلم «آژانس شیشه‌ای» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا محصول ۱۳۷۶ توانست به تنهایی با شکار 9 سیمرغ بلورین از شانزدهمین جشنواره فیلم فجر اولین فیلمی باشد که این تعداد سیمرغ را از جشنواره دریافت می‌کند. بعد از این فیلم، فیلم‌های «پرده آخر»، «بوی کافور عطر یاس»، «دوئل» و «رستاخیز» هرکدام با دریافت هشت سیمرغ مشترکاً در رتبه بعد قرار دارند.

علاوه بر این‌ها پرفروش‌ترین فیلمی که تابه‌حال سیمرغ بلورین بهترین فیلم جشنواره فجر را دریافت کرده، «شبی که ماه کامل شد» با رتبه هجدهم (بیش از 19 میلیارد تومان) است. فیلم «موقعیت مهدی» با کسب رتبه سی‌وچهارمین فیلم پرفروش سینما، در جایگاه بعدی بهترین فیلم‌های جشنواره فجر قرار دارد.

اکنون در آستانه آغاز چهل‌ویکمین جشنواره فیلم فجر قرار داریم. قرار است پنجم بهمن‌ماه فهرست فیلم‌های پذیرفته شده برای اکران جشنواره و داوری توسط هیئت انتخاب اعلام شود. همچنین دبیرخانه جشنواره، هشتم بهمن‌ماه را روز آغاز بلیت‌فروشی جشنواره اعلام کرده است. جشنواره فجر چهل‌ویکم، از دوازده تا 22 بهمن‌ماه امسال برگزار خواهد شد.