مجلس در حصار جلسات غیرعلنی

نسیم آنلاین؛ روح الله اکبری: 485 دقیقه جلسه‌ی غیرعلنی از ابتدای زمستان تاکنون در مجلس شورای اسلامی برگزار شده است. اصل 69 قانون اساسی می‌گوید مذاکرات مجلس شورای اسلامی باید علنی باشد و تنها در شرایط اضطراری و در حالی که رعایت امنیت کشور ایجاب کند، می‌توان جلسات را به‌صورت غیرعلنی برگزار کرد. برای برگزاری جلسه‌ی غیرعلنی باید یا رئیس‌جمهور یا یکی از وزرا یا ده نفر از نمایندگان مجلس درخواست دهند. همچنین مصوبات این جلسات با سه‌چهارم آرای نمایندگان رسمیت دارد و باید بعد از رفع شرایط اضطراری، برای اطلاع عموم منتشر شود.

ماده‌ی 102 آیین‌نامه‌ی داخلی مجلس نیز نحوه‌ی تشکیل جلسات غیرعلنی را این‌گونه مشخص کرده است: با تشکیل جلسه‌ی غیرعلنی، تقاضاکنندگان برگزاری جلسه‌ی غیرعلنی پانزده دقیقه دلایل خود را شرح می‌دهند، سپس یک نفر به‌عنوان مخالف پانزده دقیقه صحبت می‌کند و بعد رأی‌گیری برای ادامه‌ی جلسه به‌صورت غیرعلنی انجام می‌شود. ادامه‌ی جلسه به‌صورت غیرعلنی مستلزم رأی دوسوم نمایندگان حاضر است. همچنین طبق تبصره‌ی 2 این ماده، تشخیص رفع شرایط اضطراری برای انتشار عمومی مصوبات و مذاکرات، در جلسه‌ای غیرعلنی و به شیوه‌ی بیان شده در این ماده و با اکثریت آرای نمایندگان حاضر صورت می‌گیرد. سؤال اینجاست که آیا برگزاری جلسات غیرعلنی در مدت اخیر، مطابق با قانون و آیین‌نامه‌ی داخلی مجلس بوده است یا خیر؟

از ابتدای زمستان تاکنون، شش جلسه‌ی غیرعلنی در مجلس برگزار شده است.

منظور از شرایط اضطراری و امنیتی چیست؟

شرایط خاص ایران در منطقه و جهان می‌تواند بهانه‌ای برای امنیتی تلقی کردن همه‌ی موضوعات جاری در کشور شود، اما به‌نظر می‌رسد منظور قانون‌گذار از عبارت «در صورتی که رعایت امنیت کشور ایجاب کند» در قانون اساسی منظوری خاص است. اصل 69 قانون اساسی سه مرتبه در مجلس خبرگان قانون اساسی مطرح شد و به‌خاطر حساسیت نمایندگان این مجلس درخصوص ضوابط برگزاری جلسه‌ی غیرعلنی، بررسی آن به طول انجامید. شهید بهشتی در یکی از این جلسات درخصوص این اصل می‌گوید:

 «اگر شما ننویسید که جلسات مجلس باید علنی باشد به اندک بهانه‌ای می‌توانند جلسه‌ را سری اعلام کنند.»

تعدادی از نمایندگان نیز با تصویب مصوبات در جلسات غیرعلنی مخالف بودند و معتقد بودند که تنها مذاکرات می‌تواند محرمانه باشد اما همه‌ی مصوبات باید در جلسه‌ی علنی تصویب شود. درخصوص تصویب مقاوله‌نامه‌ها و عهدنامه‌ها با دولت‌های خارجی نیز بسیاری از نمایندگان این مجلس معتقد بودند که این موضوعات باید در جلسات علنی بررسی و تصویب شود. در مجموع، این اصل بنا را بر علنی بودن همه‌ی جلسات می‌گذارد و جلسات غیرعلنی را به‌عنوان استثناء و به شرط ضرورت و ایجاب امنیت کشور مجاز می‌داند. قید «شرایط اضطراری» و «ایجاب امنیت کشور» در آخرین پیشنهاد و پس از مطرح شدن دغدغه‌ی نمایندگان برای محدودیت برگزاری جلسات غیرعلنی به این اصل اضافه شد. در نهایت با اضافه شدن این قیود، این اصل توسط نمایندگان مجلس خبرگان قانون اساسی تصویب شد.

بنابراین به‎‌نظر می‌رسد که نحوه‌ی مواجهه با شرایط اضطراری و ایجاب امنیت کشور طبق نگاه قانون اساسی باید سخت‌گیرانه و محدود باشد تا تصمیم‌گیری درباره‌ی هر مسئله‌ای- از آنجا که ممکن است به توطئه‌ی دشمنان علیه ایران مربوط شود- امنیتی و اضطراری تلقی نشود. با این نگاه، مشخص نیست که چگونه بررسی موضوعاتی مثل «وضعیت انرژی در فصل زمستان»، «مسائل مرتبط با بودجه و مولدسازی»، «علل افزایش نرخ ارز» و «هماهنگی درخصوص بودجه‌ی 1402» در زمره‌ی مسائل اضطراری و مرتبط با امنیت کشور تلقی و درخصوص آن‌ها جلسه‌ی غیرعلنی تشکیل شده و مصوباتی نیز تصویب شده است. به‌عنوان مثال ظاهراً در جلسه‌ی غیرعلنی ابتدای هفته درخصوص هماهنگی برای بودجه‌ی 1402 تصمیم گرفته شده است که همه‌ی پیشنهادات نمایندگان درخصوص بودجه بررسی نشود. این موضوع اعتراض برخی نمایندگان را در جلسه‌ی علنی همان روز برانگیخت. نمایندگان سبزوار، خدابنده و بافق از جمله نمایندگان معترض به این تصمیم‌گیری در جلسه‌ی غیرعلنی بودند. در مقابل رئیس مجلس اظهار داشت که این تصمیم مورد موافقت 77 درصد از نمایندگان قرار گرفته است.

برگزاری جلسات غیرعلنی با درخواست چه کسی بوده است؟

از طرف دیگر مشخص نیست که درخواست برگزاری جلسات غیرعلنی از کدام مسیر مطرح شده است. آیا ده نفر از نمایندگان پیشنهاددهنده بوده‌اند یا یکی از وزرا یا رئیس‌جمهور؟ مشخص نبودن پیشنهاددهندگان، در کنار فقدان سازوکاری رسمی و مشخص برای اعلام موضوعات جلسات غیرعلنی، دست مجلس را برای برگزاری جلسات به‌صورت غیرعلنی باز گذاشته است. برگزاری جلسات غیرعلنی در موضوعاتی که ارتباط مستقیمی با امنیت ملی ندارند موضوع تازه‌ای نیست. در بررسی صورت گرفته در آبان 1400 توسط رسانه‌ی تخصصی «جنبش ازما» درخصوص برگزاری این جلسات مشخص شده است که مجلس تا آن زمان 43 ساعت و 35 دقیقه جلسه‌ی غیرعلنی داشته که تنها 6 ساعت و 20 دقیقه از آن مربوط به مسائل امنیتی و باقی جلسات مربوط به مسائل اقتصادی، سیاسی، کرونا و تصمیم‌گیری درخصوص امور داخلی مجلس بوده است. البته بی‌ضابطگی در برگزاری جلسات غیرعلنی منحصر در مجلس یازدهم نیست. به‌عنوان مثال، مصطفی کواکبیان، نماینده‌ی سابق مجلس در مهرماه 1396 نسبت به رویه‌ی برگزاری جلسات غیرعلنی اعتراض کرده بود. به گزارش ایسنا، کواکبیان گفته بود: «سؤال من این است که محدوده‌ی جلسات غیرعلنی مجلس تا کجاست؟ بسیاری اوقات از وقت مجلس به جلسه‌ی غیرعلنی اختصاص پیدا می‌کند به دلیل اینکه تشخیص رئیس مجلس این بوده است. به نظر می‌رسد این موضوع باید رابطه‌ی مشخصی داشته باشد.»

چه زمانی مصوبات و مذاکرات جلسات غیرعلنی منتشر می‌شود؟

طبق اصل 69 قانون اساسی گزارش و مصوبات جلسات غیرعلنی باید پس از برطرف شدن شرایط اضطراری برای اطلاع عموم منتشر شود. تشخیص رفع شرایط اضطراری برای انتشار مصوبات و مذاکرات این جلسات نیز منوط به رأی اکثریت آرای نمایندگان حاضر در جلسه است. طبق بررسی اجمالی درباره‌ی جلسات غیرعلنی مجلس یازدهم مشخص می‌شود که تاکنون مذاکرات و مصوبات این جلسات منتشر نشده است. به‌عنوان مثال، هشت جلسه‌ی غیرعلنی از ابتدای تشکیل مجلس یازدهم تا انتهای مهرماه 1399 با موضوعات «گزارش از حوزه‌ی دفاعی و امنیتی»، «اعتبارنامه‌ی آقای تاج‌گردون»، «اوراق سلف نفتی»، «بازار سرمایه و بورس»، «قیمت کالاها» و «مسائل داخلی مجلس» برگزار شده ولی مذاکرات و مصوبات هیچ‌کدام تا امروز منتشر نشده است.

همان‌طور که خبرگان قانون اساسی در تصویب اصل 69 بیان کرده‌اند، برگزاری جلسات غیرعلنی باید با دقت و حساسیت زیادی همراه باشد. اگرچه ممکن است برگزاری این جلسات از نظر کمّی در نسبت با تعداد کل جلسات برگزار شده در مجلس یازدهم ناچیز باشد، اما موضوعات بررسی شده در این جلسات، نامشخص بودن درخواست‌کنندگان جلسه‌ی غیرعلنی و منتشر نشدن مصوبات و مذاکرات نشان‌دهنده‌ی این است که نگاه مجلس به برگزاری جلسات غیرعلنی سخت‌گیرانه نیست و هر موضوعی می‌تواند به موضوع جلسه‌ای غیرعلنی تبدیل شود. برای جلوگیری از این رویه، باید سازوکاری روشن برای تعیین شرایط اضطراری و امنیتی مشخص شود تا هم دایره‌ی موضوعات قابل بررسی در جلسات غیرعلنی محدود شود، هم شاخصی برای مطالبه‌ی انتشار مصوبات و مذاکرات این جلسات به دست آید.